کیمیا

ادباز قیمتى‏ترین سرمایه‏ها و میراثهاى حیات آدمى « ادب‏ » است ، حتى بالاتر از ثروت و سرمایه است ( ادب مرد ، به ز دولت اوست ) . در برخوردها چیزى به زیبایى و جذابیت ادب نمى‏رسد . باید آن‏ را آموخت ، به کار بست تا روابطى سالم و احترام‏آمیز و پایدار میان‏ افراد ، حاکم شود . اما همین واژه متداول و مشهور ، گاهى تعریفى ‏ناشناخته و حد و مرزى مبهم دارد . از این ‏رو مناسب است که بر مفهوم وجایگاه و شرایط آن ، تاملى مجدد داشته باشیم و بدانیم که براستى « ادب‏ چیست ؟ ». ادب چیست؟این صفت که سرمایه ارزشمند رفتارى انسان و رسالت پدر و مادر و مربى است ‏بر چه پایه‏هایى استوار است ؟ آیا یک خصلت درونى‏است ؟ آیا رفتارى اجتماعى است‏ یا حالتى روحى ؟ رمز اینکه انسان از افراد مؤدب ، خوشش مى‏آید چیست ؟وقتى سخن از « ادب ‏» به میان مى‏آید ، نوعى رفتار خاص و سنجیده ‏با افراد پیرامون ( از کوچک و بزرگ و آشنا و بیگانه ) در نظر مى‏آید . این ‏رفتار که از تربیت ‏شایسته نشات مى‏گیرد ، به نحوه سخن گفتن ، راه‏ رفتن ، معاشرت ، نگاه ، درخواست ، سؤال ، جواب و ... مربوط مى‏شود . ادب ، هنرى آموختنى است . مى‏توان گفت : « ادب ، تربیت‏ شایسته ‏است ‏» ، خواه مربى ، پدر و مادر باشد ، یا استاد و مربى .امام صادق (ع) فرمود : پدرم مرا به سه نکته ادب کرد ... فرمود : هرکس با رفیق بد همنشینى کند ، سالم نمى‏ماند و هر کس که مراقب و مقید به گفتارش نباشد پشیمان مى‏گردد و هر کس به جاهاى بد ، رفت و آمد کند ، متهم مى‏شود : « ادبنى ابى بثلاث ... قال لى : یا بنى ! من یصحب صاحب‏ السوء لا یسلم و من لا یقید الفاظه یندم و من یدخل مداخل السوء یتهم . »  (1) .آنچه در این حدیث مطرح است ، ضابطه داشتن  « دوستى‏ »  و « گفتار » و « معاشرت ‏» است . دوست دارى با تو چگونه رفتار کنند ؟ مگر نه اینکه ‏مى‏خواهى تو را با احترام یاد کنند ؟ خوبیهایت را بگویند ؟ نام و لقب ‏زشت‏ بر تو نگذارند ؟ مگر نه اینکه از توهین و تحقیر و استهزاى ‏دیگران نسبت‏ به خودت ناراحت و رنجیده مى‏شوى ؟ مگر نه اینکه ‏دوست دارى در جمع مردم ، مورد تکریم و تشویق و توجه قرار گیرى ؟یکى از نکات مهم مربوط به معاشرت ، آن است که آنچه را درباره ‏خود نمى‏پسندى ، در باره دیگران هم روا ندانى و آنچه نسبت‏ به‏خویش دوست مى‏دارى ، براى دیگران هم بخواهى و آنچه را در کار دیگران زشت مى‏شمارى ، براى خود نیز زشت ‏بدانى . اگر از کارهاى ‏ناپسند دیگران انتقاد مى‏کنى ، همان کارها و صفات در تو نباشد . این‏نوعى « خود ادب کردن ‏» است و کسى به این موهبت دست مى‏یابد که از فرزانگى و هوشیارى و عقلانیتى تیز و بصیر برخوردار باشد . به ‏فرموده حضرت امیر(ع) : « کفاک ادبا لنفسک اجتناب ما تکرهه من غیرک‏ » ;  (2)   در ادب کردن تو نسبت ‏به خویشتن ، همین تو را بس که آنچه را از دیگرى ناپسند مى‏بینى از آن پرهیز کنى .هر کس حد و مرز خود را بشناسد و از آن فراتر نرود ، داراى ادب ‏است . بى‏ادبى ، نوعى ورود به منطقه ممنوعه و پایمال کردن حد و حریم ‏در برخوردهاست . این سخن بلند علوى را هم در این زمینه بخوانیم که‏ فرمود : « افضل الادب ان یقف الانسان على حده و لا یتعدى قدره ‏ » ; (3)  برترین ادب ،  آن است که انسان بر سر حد و مرز و اندازه خویش ‏بایستد و از قدر خود فراتر نرود .ادب ، به خودى خود یک ارزش اخلاقى و اجتماعى است و ارزش‏آفرین ، هم براى فرزندان ، هم براى اولیاء که تربیت‏کننده آنانند . ادب در هر که و هر کجا باشد ، هاله‏اى از محبت و مجذوبیت را بر گرد خود پدید مى‏آورد و انسان با ادب را عزیز و دوست‏ داشتنى مى‏کند . ادب ، خودش یک سرمایه است و هر سرمایه‏اى بدون آن بى‏بهاست .  مدالى است‏ بر سینه صاحبش که چشمها و دلها را خیره و فریفته ‏مى‏سازد.آراستگى هر چیزى به چیزى است.  آن گونه که علم ، با حلم آراسته مى‏گردد ، و شجاعت ، با گذشت و عفو زینت مى‏یابد ، و ثروت ،  با انفاق و بخشش ، ارزش پیدا مى‏کند ، حسب و نسب هم با ادب ، ارج مى‏یابد . شرافت نسب و اعتبار خانوادگى و آبرو و وجهه اجتماع ، بدون داشتن ادب ، آرایشى سطحى ‏بر چهره‏اى زشت است . این سخن حضرت على(ع) است که : « لا شرف مع سوء الادب ‏ » ;  (4)  با بى‏ادبى ، هیچ شرافتى نیست. کسى که بى‏اصل و تبار و نسب و حسب باشد ، اگر ادب داشته‏باشد ، شرافت مى‏یابد . ادب ، حتى نسب و تبار نامناسب را هم ‏مى‏پوشاند. کلام امیرالمؤمنین (ع)  چنین است : « حسن الادب یستر قبیح النسب . » (5) .نشانه‏ها و جلوه‏هاهر یک از ادب و بى‏ادبى نشانهایى دارد . شناخت ادب هم جز باتوجه به نمودهاى بى‏ادبى میسر نمى‏گردد . این نمودها و نشانه‏ها وعلایم ، هم در گفتار نمایان است ، هم در رفتار و برخورد .اگر عاقلانه زیستن و متانت در گفتار و وقار در رفتار ، نشانه ادب‏ است . بى‏خردى ، گفتار زشت ، بددهانى ، تندخویى ، زشت‏گویى ،  دشنام ‏و توهین ، سبکسرى و خیره‏سرى ، لجاجت و عناد و ... هم بى‏ادبى ‏است . اگر کنترل دوستیها و معاشرتها ادب است ، بى‏ادبى یعنى رفت وآمد با افراد ناباب و بى‏دقتى در گزینش دوستان و بى‏تعهدى درمجالستها و رفاقتها. آنکه زشت‏گفتار و بدزبان است ، به تعبیر حضرت‏ على(ع) از ادب بى‏بهره است : « لا ادب لسیئ النطق. » (6) .کسى که در برخورد با افراد ، حاضر نیست از آنان با عظمت و تکریم یاد کند و مدام به استهزاء دیگران و غیبت آنان مشغول است ، آنکه یاوه دیگران را با یاوه و دشنامشان را با دشنامى زشت‏تر پاسخ‏ مى‏دهد ، آنکه در مجالس و محافل و صفها ، رعایت‏ حق دیگران و نظم ‏و مقررات و سکوت و نوبت را نمى‏کند ، آنکه حاضر نیست‏ به حرف‏ دیگران گوش دهد ، کسى که در گفتگو و بحث ، داد مى‏زند ، گلو پاره ‏مى‏کند و جانب انصاف و حق را مراعات نمى‏کند ، آنکه ... اینها همه‏ نشانه‏هایى از فقدان ادب است .از آن سو، مراعات آداب در خوردن ، آشامیدن ، لباس پوشیدن یا لخت‏بودن ، خلال کردن ، دهن‏دره ، سرفه ، عطسه و ... نشان ادب است . بى‏ادبى ، بى‏اعتنایى به حقوق و شخصیت و حرمت انسانهاست . اگرکسى هنگام عطسه ، آب دهان به سفره و صورت بیفکند ، یا به طرز مشمئزکننده‏اى غذا بخورد ، یا به جاى تقدیم دو دستى نامه و وسیله وابزار ، آن را پرت کند یا حتى یک دستى بدهد ، یا هنگام مطالعه شما ، سرو صدا کند ، یا هنگام خلوت ، سرزده وارد اتاقتان شود ، و اجازه ورودنگیرد ،  اینها نمونه‏هایى از مراعات نکردن ادب اجتماعى است . جالب این است که اسلام براى همه این موارد ، دستورالعمل دارد . « تربیت اسلامى‏ » و اخلاق مکتبى ، همه دستورها و « باید » و « نباید » هایش ، « ادب‏آموزى ‏ » است .کسى که پاى‏بند تعالیم دین نباشد ، از حوزه ادب به‏ وادى بى‏ادبى پاى نهاده است . ادب از که آموزیم؟رفتار نیک دیگران ، بر انسان تاثیر مثبت مى‏گذارد . این امرى ‏روشن و طبیعى است . ناپسندیهاى اخلاقى مردم نیز تاثیر سوءمى‏گذارد . این هم عادى است . هنر انسانهاى فرزانه و هوشمند آن است‏که از رفتارهاى ناپسند دیگران هم عبرت و درس مى‏آموزند.هم نیکان الگوى نیکى‏اند ، هم بدان سرمشق بدى براى غافلان . اما عاقلتر کسى است که از بدیها راه خوبیها را مى‏آموزد . این همان حکمت‏ لقمانى است که از فرزانگى او سرچمشه مى‏گیرد . به قول سعدى : « لقمان را گفتند :  ادب از که مى‏آموختى ؟ گفت : از بى‏ادبان ، که هر چه از ایشان ‏در نظرم ناپسند آمد ، از فعل آن پرهیز کردم . »  (7) و اگر جز این بود، لقمان به لقب ‏« حکیم ‏» مشهور نمى‏شد . آرى ... ادب آموختن از بى‏ادبان . همچنان که‏ باید کم‏حرفى را از وراجان پرحرف و بیهوده‏گوى الهام گرفت . بزرگوارى و کرامت نفس را هم باید از زشتى کار تنگ‏ نظران وخسیس‏ طبعان فرا گرفت . هیچ کس از زشتى و بدى ،  خوشش نمى‏آید . پس چرا ما خود را از آن پاک نسازیم که محبوب شویم ؟ اگر از زشتیهاى‏دیگران ، آموختیم که به خوبیها روى آوریم ، « استاد اخلاق ‏» ما در درون‏ خودمان نهفته است . این روش ، شیوه آموخته از امیر مؤمنان (ع) است‏که فرمود : « اذا رایت فى غیرک خلقا ذمیما فتجنب من نفسک امثاله ‏» ;  (8) . هر گاه در دیگرى اخلاق ناپسندى را دیدى ، بپرهیز که آن گونه ‏رفتار در خودت نباشد ! عیساى مسیح هم همین روش را داشت . از او پرسیدند : چه کسى‏تو را ادب آموخت ؟ فرمود: کسى مرا ادب نکرد . من ، زشتى جهل را دیدم و از آن پرهیز کردم . (9) .نشست و برخاست و انس و معاشرت با افراد مؤدب ، خلق وخوى و رفتارمان را به زینت « ادب ‏» ، مى‏آراید.از ادب پیامبر(ص)رسول اکرم (ص) که اسوه ایمان و الگوى اخلاق و ادب و رفتارنیکو است ، خود را ادب کرده پروردگار دانسته و مى‏فرماید : « ادبنى ربى‏فاحسن تادیبى ‏» ;  (10) پروردگارم مرا ادب کرد و نیکو ادب کرد !« سیره پیامبر» ، یک کتاب ادب‏آموزى است . رفتار پیامبر، نمونه عالى‏ اخلاقى و معاشرت والاست . به چند نمونه از ادب برخورد پیامبر بادیگران اشاره مى‏کنیم :رسول خدا با هر کس روبه‏رو مى‏شد ، سلام مى‏داد ، هم به کوچک ، هم بزرگ. (11) . هیچ گاه پاى خود را پیش کسى دراز نمى‏کرد . هنگام نگاه ، به‏صورت کسى خیره نمى‏شد ، با چشم و ابرو به کسى اشاره نمى‏کرد ، هنگام نشستن ، تکیه نمى‏داد . (12) . وقتى با مردم دست مى‏داد و مصافحه مى‏کرد ، هیچ گاه دست‏ خود را عقب نمى‏کشید ، تا طرف مقابل دست ‏خود را بکشد . (13) هیچ خوراکى‏ را مذمت نمى‏کرد . به هیچ (14) کس دشنام و ناسزا نمى‏گفت و سخن‏ ناراحت‏کننده‏اى بر زبان نمى‏آورد و بدى را با بدى پاسخ نمى‏گفت . زیرانداز خود را به عنوان اکرام ، زیر پاى کسى که خدمتش مى‏رسید پهن مى‏کرد . (15)  از روز بعثت تا دم مرگ ، هرگز در حال تکیه دادن غذا نخورد . (16)  هدیه افراد را ( هر چند اندک و ناچیز ) قبول مى‏کرد . (17)  بیشتر اوقات ، رو به قبله مى‏نشست . (18)  زانوهایش را پیش اشخاص ، باز نمى‏کرد و بیرون نمى‏آورد . بر تندخویى غریبه‏ها در سؤال و درخواست و سخن صبر مى‏کرد . هیچ کس را ملامت و سرزنش‏نمى‏کرد و در پى کشف اسرار دیگران نبود . (19) . خنده‏هایش تبسم بود و هرگز قهقهه سر نمى‏داد . (20) بسیار شرمگین‏ و باحیا بود . سخن کسى را قطع نمى‏کرد . از جلوى خودش غذا مى‏خورد . کار افراد را به هر شکلى راه مى‏انداخت و ... بسیارى از فضایل برجسته دیگر که همه حاکى از روحى بلند و اخلاقى والا و ادبى ‏متعالى بود .ادب در معاشرت ، میزان رشد و شعور انسان است و هر کس به‏اندازه‏اى مى‏ارزد که ادب دارد .  عیار سنجش قیمت انسانى افراد ، « ادب ‏» آنان است . وقتى مى‏توان با « ادب ‏» ، دلها را خرید و هنگامى که « ادب داشتن ‏» ، نشانه ایمان و وسیله تقرب به خدا و محبوبیت نزد خالق و خلق است ، چرا از سنت رسول خدا و سیره اولیاء دین ، ادب نیاموزیم ؟ ... آرى ، ادب در گفتار و کردار ، در خانه و جامعه ، با کوچک و بزرگ ، با خودى وغریبه ، در همه جا ... و با همگان !پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، ج‏75، ص‏261.   2) میزان الحکمه، ج‏1، ص‏72.  3) غررالحکم.  4) همان.  5) همان.   6) همان.   7 ) گلستان سعدى، باب 2، حکایت 20.   8) میزان الحکمه، ج‏1، ص‏70، حدیث 374.    9) ما ادبنى احد رایت قبح الجهل فجانبته (بحارالانوار، ج‏14، ص‏326).  10) میزان الحکمه، ج‏1، ص‏78.   11) سنن النبى، علامه طباطبایى، ص‏41، 43 و75.   12) همان، ص‏45، 46، 47، 73 و 61.   13) همان، ص‏41 و 47.  14) همان.   15) همان، ص‏75 و 76.  16) بحارالانوار، ج‏16، ص‏237.     17) همان، ص‏227 و 240.   18) همان.   19) مکارم الاخلاق، ص‏13، 15 و 17.    20) سنن النبى، ص‏75.