کیمیا

در مکتب جوانمردان و کریمانفتوت و جوانمردى ، یکى از شاخصه‏هاى « برخورد کریمانه ‏» درمعاشرتهاى اجتماعى است . از آنجا که ذکر نمونه‏هاى عینى در اخلاق  و رفتار جوانمردان ، تاثیرگذارتر است ،  به چند نمونه تاریخى از رفتاراولیاء دین اشاره مى‏شود . اما براى اینکه ذهنیت آماده ‏ترى داشته باشیم ، به کلامى از حضرت‏ امیر(ع) در این مورد استناد مى‏کنیم که فرمود : « ثلاثة هن المروءة : جود مع قلة ، و احتمال من غیر ذلة و تعفف عن المسالة ‏ »;   (13)  مروت سه چیز است : بذل و سخاوت ، در عین تنگدستى. تحمل و بردبارى، بدون ذلت و خوارى. عفاف ورزیدن از سؤال و طلب.به قول صائب تبریزى :دست طلب چو پیش کسى مى‏کنى دراز       پل بسته‏اى که بگذرى از آبروى خویش.مساله مناعت طبع ، دورى از سؤال و طلب و طرح نکردن‏ نیازمندى با این و آن نیز از نشانه‏هاى تعالى روح است و آنان که صورت‏ خود را با سیلى سرخ نگه مى‏دارند و فقر و تنگدستى خویش را به ‏خاطر حفظ آبرو، با دیگران در میان نمى‏گذارند ، از این گروهند .و اما نمونه‏هاى تاریخى : تاریخ اسلام و شرح حال بزرگان ، اندوخته‏هاى فراوانى ازمروتهاى فراموش نشدنى به خاطر دارد که هر کدام درسى از « فتوت ‏» است و تابلویى است که چشم دل را به سوى خود جذب مى‏کند . در این ‏بخش به چند نمونه اشاره مى‏شود :1- پیامبر(ص) و « پیمان جوانمردان ‏» : از فرازهاى برجسته دوران جوانى رسول خدا (ص) پیش ازبعثت ، شرکت و عضویت او در پیمانى بود که عده‏اى از جوانمردان ‏قریش براى دفاع از حقوق افتادگان و مظلومان بستند و به ‏ « حلف‏ الفضول ‏» معروف شد . این گروه ، خود را ملزم و متعهد مى‏دانستندکه به استغاثه و استمدادهاى بى‏پناهانى که به حقشان تجاوز مى‏شود پاسخ دهند . پیامبر خدا (ص) از این پیمان به عظمت و نیکى و با افتخار یاد مى‏کرد و هرگز حاضر نبود  به هیچ قیمت آن را بشکند . (14) .2- رسول خدا (ص) و « عفو عمومى ‏» : نمونه دیگر بزرگوارى و مروت و مداراى پیامبر(ص) ، حتى‏نسبت‏ به دشمنان سرسخت‏ خویش ، اعلان « عفو عمومى ‏» بود که نسبت‏ به مردم مکه داشت . در سال  « فتح مکه ‏» که مسلمانان پیروزمندانه وارد مکه شدند ، با آنکه مکیان ، آن حضرت و مسلمانان را بسیار آزرده بودند و چندین بار براى نابودى اسلام ، لشکرکشى کرده بودند و خود مشرکان نیز ، خویش را مستحق هر گونه انتقامجویى مى‏دیدند ، اما انتظار کرم و بزرگوارى هم داشتند . رسول خدا (ص) همه را بخشود . (15)  وبا جمله  « اذهبوا فانتم الطلقاء »  -  بروید ، آزادید - همه را عفو کرد و آب عفو و گذشت‏ بر آتش کینه‏ها ریخت . این گونه برخورد با دشمن نیز ، نشان ‏روحیه والاى او بود .3- على (ع) در میدان نبرد خندق : رادمردى على (ع) در تاریخ ، نمونه است و نمونه‏هایش نیز فراوان .در جنگ خندق ، وقتى با رقیب شجاعى همچون « عمرو بن‏عبدود » درافتاد و او را به هلاکت رساند ، چون خواهر « عمرو » کنار کشته برادرش‏آمد و دید که زره قیمتى او بر تنش باقى است ، پرسید : قاتل او کیست ؟ گفتند : على بن‏ابى‏طالب . آنگاه گفت :  او را هماوردى بزرگوار و جوانمرد کشته است . سپس در سوگ برادرش اشعارى خواند ، به این‏ مضمون : اگر کشنده عمرو ، کسى جز « على ‏» بود ، همواره بر برادرم ‏مى‏گریستم ; ولى چه کنم که قاتل او کسى است که از قتل او ، عیب و عارى بر « عمرو » نیست . (16) .4- مروت على (ع) با قاتل خود : امیرالمؤمنین (ع) با آنکه مى‏دانست قاتلش « ابن‏ملجم ‏» است ، اما متعرض او نشد و قصاص قبل از جنایت نکرد . مردانگى را به حدى‏ رساند که به فرزندش امام مجتبى (ع) فرمود : او که اکنون در اختیار شماست ، با او مدارا کنید و اگر من از دنیا رفتم ، تنها یک ضربت‏ به اوبزنید . و دستور داد از شیر و غذاى خودش به او هم بدهند . (17)  این گونه‏ حتى دشمنان و اسیران را مورد محبت و مروت قرار مى‏داد . به قول ‏شهریار :بجز از على که گوید به پسر که : قاتل من   چو اسیر توست اکنون، به اسیر کن مدارا.همین فتوتهاى على(ع) بود که او را ملقب و مفتخر به « لا فتى الاعلى ... » ساخت.5- با سپاه معاویه : در جنگ صفین ، وقتى سپاه معاویه بر نهر فرات دست‏ یافتند ، یاران على(ع) را از برداشتن آب جلوگیرى کردند . خطر بى‏آبى سپاه ‏حضرت را تهدید مى‏کرد . با سخنان پرشور آن حضرت ، سربازان اسلام ‏بر دشمن تاختند و فرات را تصرف کردند . آنان مى‏توانستند مقابله به ‏مثل کنند و سپاه معاویه را با تشنگى به هلاکت‏ برسانند .  اما على(ع) فرمود تا جایى را باز بگذارند تا لشکریان معاویه هم بتوانند از آب‏ فرات بردارند . (18)  این نیز نمونه‏اى از جوانمردى مولى ، حتى در برخورد با لشکریان متجاوز شام و دشمنى همچون معاویه بود .6- عاشورا ، جلوه‏گاه مروت : حماسه عاشورا ، سراسر درس کرامت و بزرگوارى و جلوه‏اى ازبرخوردهاى کریمانه اهل‏بیت (ع) با دیگران بود .  وقتى سپاه تشنه حرآمدند و راه را بر امام (ع) بستند ، حسین بن‏على (ع) دستور داد همه آن‏گروه هزار نفرى و حتى اسبهایشان را هم سیراب کنند . (19) . روز عاشورا ، همین حر بن‏ یزید ، وقتى تصمیم گرفت از سپاه باطل‏جدا شود و به حسین بن‏على (ع) بپیوندد ، امام او را پذیرفت و خطاى‏گذشته‏اش را نادیده گرفت . حر به آغوش جوانمردى امام حسین (ع) پناه آورد و توبه کرد ، توبه‏اش هم قبول شد . (20) . حسین بن ‏على(ع) به سپاه کوفه فرمود : « اگر دین ندارید ، لااقل آزادمرد باشید . »  خود او که روح بلند و خصلت جوانمردى داشت ، دشمن را هم ‏به داشتن مردانگى و پرهیز از هجوم به زنان و کودکان بى‏دفاع ، فرا مى‏خواند .علمدار رشید و وفادارش حضرت ابوالفضل(ع) نمونه اعلاى ‏فتوت و جوانمردى بود ، بویژه آنجا که لب تشنه بر فرات وارد شد و مشک را از آب پر کرد و خواست از آب زلال آن بنوشد که یاد تشنگى‏ امام حسین (ع) و کودکان خیام ، مانع از آن شد و به خود خطاب کرد :  اى‏ نفس ! پس از حسین زنده نباشى ! او و یارانش در آستانه مرگ و شهادتند و تو مى‏خواهى آب سرد بنوشى ؟ ... آب را بر روى آب ریخت و لب‏ تشنه از فرات بیرون آمد و به شهادت رسید. (21) .حضرت ابوالفضل ، پهلوانى در میدان فتوت و نام‏آورى از دودمان‏ غیرت و رادمردى بود .به دریا پا نهاد و خشک‏ لب بیرون شد از دریا    مروت بین، جوانمردى نگر، غیرت تماشا کن.7- امام حسن(ع) و مرد شامى : مردى شامى که در اثر تبلیغات معاویه ، دشمن اهل‏بیت (ع) بود ، درمدینه امام مجتبى(ع) را دید و شروع کرد به ناسزاگویى و لعنت و ... آن ‏حضرت نیز هیچ نمى‏گفت . سخنانش که تمام شد حضرت رو به او کرد ، سلام داد و لبخند زد و فرمود : گویا غریب هستى !  اگر از ما چیزى ‏بخواهى مى‏دهیم ،  اگر راهنمایى بخواهى ، رهنمون مى‏شویم ، اگر بخواهى بارت را به مقصد مى‏رسانیم . اگر گرسنه‏اى ، سیرت مى‏کنیم ، اگر برهنه‏اى ،  تو را مى‏پوشانیم ،  اگر نیازمندى بى‏نیازت مى‏کنیم ،  اگر رانده شده و بى‏پناهى ، پناهت مى‏دهیم ، اگر حاجتى دارى بر مى‏آوریم ، اگر به منزل ما بیایى ، تا وقتى که بخواهى بروى ، مهمانت مى‏کنیم و ... مرد شامى که این سخنان را شنید و این برخورد را دید ، گریست ،  وگفت :  شهادت مى‏دهم که تو جانشین خدا در زمینى .  خدا داناتر است که ‏رسالت‏ خود را کجا قرار دهد .  تو و پدرت در نظر من منفورترین ‏اشخاص بودید ،  اما اینک تو محبوب‏ترین فرد در نظر منى . آنگاه به‏خانه امام (ع) رفت و تا بود ، مهمان او بود و از دوستداران اهل‏بیت (ع) گردید . (22)  این معجزه رفتار کریمانه است که حتى دشمن را به دوست‏ تبدیل مى‏سازد.8- امام سجاد (ع) و جوانمردى : هشام بن‏ اسماعیل ، یکى از دولتمردان اموى و حاکم مدینه بود که ‏در دوران حکومتش ستمهاى بسیار بخصوص بر علویان و بزرگ آنان‏ امام سجاد (ع) کرده بود . وقتى عزل شد ، به فرمان حاکم جدید او را جلوى خانه « مروان حکم‏ » نگه داشته بودند که هر کس از او ستم دیده یا ناروا شنیده است ، بیاید و تلافى کند . شهید مطهرى مى‏نویسد :  « خود هشام ، بیش از همه نگران على‏بن‏الحسین و علویون بود . با خود فکر مى‏کرد انتقام على بن‏الحسین در مقابل آن ‏همه ستمها و سب و لعنها نسبت‏ به پدران بزرگوارش کمتر از کشتن نخواهد بود . ولى‏از آن طرف ، امام به علویون فرمود :  خوى ما بر این نیست که به افتاده ، لگد بزنیم و ازدشمن پس از آنکه ضعیف شد انتقام بگیریم . بلکه برعکس ، اخلاق ما این است که‏ به افتادگان کمک و مساعدت کنیم . هنگامى که امام با جمعیت انبوه علویین به طرف هشام بن‏ اسماعیل مى‏آمد ، رنگ در چهره وى باقى نماند . هر لحظه انتظار مرگ را مى‏کشید .  ولى برخلاف ‏انتظار وى ، امام طبق معمول که مسلمانى به مسلمانى مى‏رسد ، با صداى بلند فرمود :  « السلام علیکم ‏ »  و با  او مصافحه کرد و بر حال او ترحم کرده ، به او فرمود :  اگرکمکى از من ساخته است ، حاضرم . بعد از این جریان ، مردم مدینه هم شماتت‏ به او را موقوف کردند.» (23) .سخن از جوانمردى و رفتار کریمانه با دوست و دشمن ، بویژه درسیره پیشوایان مکتبى و اصحاب آنان دامنه‏اى وسیع دارد . این بحث را با فرازى از دعاى امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه به‏پایان مى‏بریم که نشانگر روح بلند آن حضرت است و تجلى شخصیت‏کریمانه که در نیایش او مشهود است :« خدایا ! ... بر پیامبر و دودمانش درود فرست و توفیق ده و یارى کن در برابرکسى که با من ناراستى مى‏کند ، خیرخواهانه رفتار کنم ، کسى را که از من دورى ‏مى‏گزیند ، به نیکى پاداش دهم ، و هر که مرا محروم مى‏سازد ، به او عطا و بخشش‏کنم ، و هر که با من قطع رابطه مى‏کند ، صله رحم کنم ، هر که مرا غیبت مى‏کند ، نیکیهایش را یاد کنم ،  نعمت را سپاس گویم و از بدیها در گذرم ... .» (24) .امید است که گوشه‏اى از این گونه رفتار کریمانه و اخلاق و منش‏ بزرگوارانه و فتوت و جوانمردى در زندگیهاى ما نیز جلوه یابد و چهره‏ جامعه و معاشرتهاى مردم را زیبا سازد .پى‏نوشتها : 1) غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج‏6، ص‏96.   2) همان، ج‏3، ص‏260.    3) مناجات، خواجه عبدالله انصارى، بخش مقالات، ص‏35.   4) کلیات شمس، جزء 6، ص‏298.  5) غرر الحکم، ج‏6، ص‏185.    6) همان، ج‏5، ص‏81.   7) میزان الحکمه، ج‏8، ص‏367.   8) همان، ص‏365.   9) همان.   10) غررالحکم، ج‏7، ص‏346.   11) فرهنگ فارسى (معین)، بخش اعلام.  12) چکیده اندیشه‏ها، ج‏2، ص‏257.  13) میزان‏الحکمه، ج‏9، ص‏113.   14) فروغ ابدیت، ج‏1، ص‏151.   15) مغازى واقدى، ج‏2، ص‏835.   16) زندگانى حضرت محمد، رسولى‏محلاتى، ص‏453.  17) بحارالانوار، ج‏42، ص‏289.  18) شرح ابن‏ابى‏الحدید، ج‏3، ص‏331.   19) حیاة الامام الحسین، ج‏3، ص‏74.   20) اعیان الشیعه،ج‏1، ص‏603.   21) مقتل الحسین، مقرم، ص‏336.   22) مناقب، ابن‏شهر آشوب، ج‏4، ص‏19.  23) داستان راستان، ج‏1، ص‏74 (داستان: لگد به افتاده).  24) صحیفه سجادیه، دعاى‏20 (مکارم الاخلاق) ... سددنى لان اعارض ...