کیمیا

تشویقهرچند از مقوله‏هایى چون  « تشویق‏ » و « تنبیه ‏ » ،  در مباحث تربیتى‏گفتگو مى‏شود ، ولى از آنجا که « رفتار تشویق‏آمیز » ،  یکى از شیوه‏هاى نیک ‏در معاشرت و برخورد با دیگران است ، مورد بحث قرار مى‏گیرد .انسان و نیاز به « تشویق ‏»اغلب یا همه افراد ، به لحاظ برخوردارى از غریزه « حب نفس‏ » ، دوست دارند که مورد توجه و عنایت قرار بگیرند . توجه به این نیاز ، درحدى که به افراط کشیده نشود و آثار سوء نداشته باشد ، عاملى درجهت تغییر رفتار یا ایجاد  « انگیزه عمل ‏»  در انسانهاست . وقتى کسى را مورد تشویق قرار مى‏دهیم و به خاطر داشتن صفتى‏ یا انجام کارى مى‏ستاییم ، در واقع حس « خود دوستى ‏» او را ارضاءکرده‏ایم . این هم ، جاذبه و محبت مى‏آفریند ،  هم ،  نیت و انگیزه پدید مى‏آورد یا تقویت مى‏کند .همچنان که از لفظ تشویق نیز برمى‏آید ، به معناى  « بر سر شوق‏ آوردن ‏ » و  « راغب‏ ساختن ‏»  در ماهیت تشویق نهفته است . این کار ، نیازمند شناخت‏ ما از روحیات و خصلتهاى روانى اشخاص به معناى عام ، و از ویژگیهاى روحى فرد مورد تشویق به طور خاص است . در تشویق ، باید از لفظ ،  شیوه و برخوردى استفاده کرد که در درون شخص ، شوق و نیت و علاقه ایجاد کند و این محرک درونى ، او را به تلاش بیرونى وادارکند ،  نه اینکه صرفا یک  « تحریک بیرونى ‏»  باشد . بعضى خصلت  « تشویق دیگران ‏»  را ندارند و به دلیل خودخواهى ، غرور ،  حسد یا هر عامل دیگر ،  هرگز زبان به ستایش و تمجید ازخوبیهاى دیگران نمى‏گشایند و گفتن یک کلمه تشویق‏آمیز ، برایشان‏ بسیار سنگین است ، هرچند خودشان پیوسته دوستدار آنند که مورد تشویق دیگران قرار بگیرند . برخى هم به گونه‏اى تربیت ‏شده‏اند که براحتى زبان به تعریف از دیگران و خوبیهایشان مى‏گشایند و نه تنها تشویق خوبان برایشان ‏سنگین نیست ،  بلکه از این کار ، لذت هم مى‏برند . و ... چقدر تفاوت‏ میان این دو گونه افراد است !داشتن زبان و لحن تشویق‏آمیز ، موهبتى خدایى است . نشان کمال ‏روحى و همت‏ بلند و علاقه به بالندگى و رشد انسانهاست .  تشویق ، در نیکان و نیکوکاران ،  زمینه بیشتر براى  « عمل صالح‏ »  پدید مى‏آورد ونسبت ‏به بدان و بدیها ، اثر غیر مستقیم بازدارندگى دارد .  اگر درجامعه‏اى میان نیک و بد فرقى گذاشته نشود و به شایستگان فرزانه و فداکار و فرومایگان تبهکار به یک چشم نگاه کنند ،  این عامل سقوط‏ اخلاقى و ارزشى جامعه است ;  صالحان مایوس و دلسرد مى‏شوند و فاسدان جرات و گستاخى مى‏یابند .  این مضمون کلام حضرت على (ع) است که در عهدنامه‏اى که به مالک ‏اشتر نخعى نوشت ،  او را به این ‏ارزشگذارى و بها دادن به نیکان صالح فرمان داد : « لا یکونن المحسن و المسیئ عندک بمنزلة سواء ،  فان فى ذلک تزهیدا لاهل‏ الاحسان فى الاحسان و تدریب لاهل الاسائة ‏ » ;  (1) . اى مالک ... هرگز « نیکوکار »  و « بدکار » نزد تو یکسان و در یک ‏جایگاه نباشند ، چرا که در این کار ، بى‏رغبتى نیکوکاران در امرنیکوکارى است ،  و ورزیدگى و شوق بدکاران براى بدى است .تفاوت‏گذاشتن میان نیک و بد در نوع برخورد و احترام و توجه ، نه‏تنها با  « عدالت ‏»  منافاتى ندارد ، بلکه سوق‏ دادن جامعه به سوى‏ صلاحیتهاست و ارج‏ نهادن به نیکها و نیکان است . این تفاوت رفتاربه ‏خاطر تفاوت عمل دیگران ،  هم در محیط خانه و میان فرزندان قابل‏عمل است ، هم در محیط درسى و میان دانش‏آموزان و دانشجویان . هم‏نسبت‏ به کارمندان ، سربازان ، خدمتگزاران و اقشار مختلف دیگر .تناسب تشویق و عملهم در بحث تنبیه و توبیخ ، هم در مقوله ستایش و تشویق ، باید تناسب میان  « عمل ‏»  و « میزان تشویق ‏»  مراعات شود ، تا اثر مطلوب را ببخشد . بدون این تناسب ، یا افراط مى‏شود یا تفریط ، و هر دو زیانباراست . البته هر یک از این زیاده‏روى یا کوتاهى در تشویق و ستایش هم‏ ریشه‏ها و عللى دارد .على (ع) مى‏فرماید : « الثناء باکثر من الاستحقاق ملق و التقصیر عن الاستحقاق عى او حسد » . (2)  ستایش بیش از حد استحقاق و شایستگى ، تملق و چاپلوسى ‏است . و کم گذاشتن و کوتاهى از حد استحقاق ،  ناتوانى یا حسادت ‏است .این سخن ، ضمن تاکید بر همان  « تناسب ‏» ،  دو جنبه افراط و تفریط را در این مساله یادآور مى‏شود و به ریشه آن هم اشاره دارد .  زیاده‏روى ‏در مدح ، یا از جهالت و نشناختن قدر و ارزش کارها و اشیاء سرچشمه‏ مى‏گیرد ، یا نشانه روحیه چاپلوسى و نوکرصفتى و حقارت نفس و روح‏است . حضرت امیر(ع) در سخنى دیگر مى‏فرماید : « اکبر الحمق الاغراق فى المدح و الذم ‏ » ;  (3)  بزرگترین نادانى ، زیاده‏روى در ستایش یا بدگویى است . هرچند سخن از تشویق است ، ولى مدح و ستایش نیز ، یکى از جلوه‏هاى تشویق و روشهاى رغبت‏آفرینى در افراد به شمار مى‏آید .از آنجا که تشویق ، براى انگیزش به کار نیک است ، اگر کمتر از « ارزش کار »  و  « فضیلت صفات ‏»  باشد ، موجب کم‏ اهمیت جلوه یافتن آن‏کار و صفت مى‏گردد .  مثلا اگر یک دانش‏آموز ، پس از یک سال تلاش ‏پیگیر در امر تحصیل و داشتن معدل  « بیست‏ » ، فقط با یک  « بارک‏ الله ‏» و « احسنت‏ »  تشویق شود ،  روحیه خود را از دست مى‏دهد ، یا اگر در برابر فداکارى عظیم و ایثار چشمگیر یک انسان وارسته ، تنها به ستایش‏ مختصرى اکتفا شود ،  حق او ادا نشده است . برعکس ، اگر در برابر کارنیک کوچکى عظیمترین تشویقها به عمل آید ،  مثلا در یک جلسه و دریک مسابقه حضورى براى کسى که یک پرسش عادى را فى‏ المجلس‏جواب داده ، یک  « سفر حج‏ »  جایزه بدهند ،  این نیز بدآموزى دارد ، هم‏ ارزش آن جایزه لوث مى‏شود ، هم براى آنان که با تلاش بیشتر ، شایستگیهاى والاترى را از نظر علمى و عملى دارند ولى مورد تشویق ‏قرار نمى‏گیرند ، دلسرد و مایوس مى‏کند .روشهاى تشویقاینکه هر کس را چگونه مى‏توان بر سر شوق آورد و از کار شایسته ‏او تجلیل و تقدیر کرد ، در شرایط مختلف و نسبت‏ به افراد مختلف ‏متفاوت است . یکى را با لفظ محبت‏آمیز و کلمات تحسین‏کننده ‏مى‏توان تشویق کرد ، یکى را با تحویل‏گرفتن و برخورد احترام‏آمیز ، یکى را با پول و جایزه ، یکى را با مطرح ساختن و نام‏آوردن . یکى با کتاب و هدیه‏هاى فرهنگى تشویق مى‏شود ، یکى با لوازم مصرفى وخانگى ، یکى هم با خوراک و اطعام . در همین زمینه هم مراعات تناسب‏ میان  « نوع تشویق ‏ »  با  « فرد مورد تشویق ‏» ، مهم است . به این خاطر ، آنان که به ‏مناسبتهاى مختلف به افراد ، هدیه و جایزه مى‏دهند ، یا مى‏خواهند افرادشایسته را مورد تشویق و تقدیر قرار دهند ، به این ریزه‏کاریها باید توجه کنند .گاهى یک « لوح تقدیر »  و متن زیبا و آراسته و قاب‏ شده،  که قیمت ‏مادى چندانى هم ندارد ، براى کسى بسیار نفیس و ارزشمند وشوق‏انگیزتر از آن است که مثلا صدهزار تومان پول نقد به او داده شود . البته گاهى هم برعکس است ،  چون لوح تقدیر براى کسى نان و آب‏ نمى‏شود ولى  « وجه نقد »  را مى‏تواند در پرداخت قرض و قسط یا تامین‏ نیازهاى زندگى به کار بندد . حتى اگر تشویقهاى مادى و لوازم مصرفى باشد ، باز این نکته که به ‏چه کسى ، چه چیزى هدیه شود ، مهم است . طرف به تناسب شغل ، سن ، شرایط زندگى و ویژگیهاى شخصى ، گاهى از یک پتو ، یا ضبط صوت ، دوره ترتیل قرآن ،  آلبوم عکس ،  لباس و کفش ورزشى ،  سفر عمره و سوریه ،  اردوى تفریحى ،  کتاب ،  مدال  و ... خوشش مى‏آید و برایش ‏ارزش دارد . در مورد کتاب هم ، حتى نوع کتاب به تناسب مخاطب مورد تشویق باید گزینش شود . به بعضى باید قرآن و صحیفه سجادیه داد ،  به‏ بعضى رساله احکام ،  به بعضى اخلاق و تربیت ،  به بعضى کتاب طباخى ‏و آشپزى ،  به بعضى کتابهاى علمى و فنى ،  به بعضى فرهنگ لغت ،  به ‏بعضى دوره‏اى تفسیر ،  به بعضى کتاب قصه و رمان ، به بعضى دیوان ‏شعر ، به بعضى مجموعه‏اى نفیس از نقاشى یا خط و ... مى‏بینیم که هرکس از نوعى کتاب که مورد علاقه یا نیاز او است ، بیشتر لذت مى‏برد وآن هدیه ، بیشتر براى او نقش تشویقى دارد .حضرت على (ع) در نهج ‏البلاغه نسبت ‏به نوع رفتار با فرماندهان ‏نظامى و سران سپاه و ارتش ،  به مالک‏ اشتر توصیه مى‏کند که آنان را براساس میزان مواسات و خدمت و تلاش ، مورد احترام و تقدیر قرار بده ‏و براى آنکه در امر مبارزه با دشمن و جهاد ، « یکدل‏ »  باشند ،  زندگى آنان ‏را تامین کن و خواسته ‏هایشان را برآور . آنگاه مى‏فرماید : « و واصل فى حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلى ذوو البلاء منهم ، فان کثرة‏الذکر لحسن افعالهم تهز الشجاع و تحرض الناکل‏»; (4)  پیوسته ستایش نیک نسبت‏ به آنان داشته باش و رنجها و بلاها وآزمونهاى آنان را برشمار ، چرا که یاد کردن بسیار از کارهاى نیک آنان ، شجاع را به شور و جنبش وا مى‏دارد و سست و بى‏حال را هم به حرکت ‏مى‏کشاند .امام امت (ره) از این شیوه تشویقى چه در آغاز پیروزى انقلاب وچه در طول سالهاى دفاع مقدس استفاده مى‏کرد .  در آغاز انقلاب که‏ عده‏اى طرح « انحلال ارتش ‏»  را مطرح مى‏کردند ،  امام از فداکاریها وهمدلیهاى آنان با ملت‏ ستایش کرد و آنان را به صحنه انقلاب کشید ،  و در سالهاى حماسه نیز ،  زبان و بیان و قلم تشویق‏آمیز حضرت ‏امام ( قدس سره )  نسبت ‏به رزمندگان و ارتش و سپاه ، نقش عمده در حماسه‏آفرینى و خط شکنى و شهادت‏طلبى و پیروزیهاى ماندگار وپرافتخار داشت .پس نوع تشویق و تقدیر از نظامیان ، کارمندان ، محصلان ، کارگران ،کوچکها ، بزرگها ، خانمهاى خانه‏دار ، پزشکان و پرستاران و ... باید فرق‏کند و متناسب با خود آنان باشد و نشان ‏دهنده ارج‏گذارى به کار خاص‏آنان باشد .  « تشویق به نحوى باید باشد که تشویق‏ شونده ، احساس کند دیگران به‏ ارزش کار او پى برده‏اند و از کارى که او کرده ،  خوشحال و سپاسگزارند . » (5) . البته نباید تشویق ، ایجاد  « غرور »  کند . ظرفیت افراد را هم نسبت‏ به ‏تشویق باید سنجید . گاهى بچه‏ها به خاطر تشویق ، لوس و بى‏ادب و پرتوقع مى‏شوند . گاهى بزرگترها به خاطر نداشتن ظرفیت لازم براى‏ تقدیر ، خود را مى‏بازند و متکبر و بى‏اعتنا مى‏شوند یا از رشد و پویایى ‏مى‏مانند .  به این عوارض منفى هم ،  باید توجه داشت .  به فرموده‏حضرت امیر(ع) :  « کم من مغرور بحسن القول فیه ‏» ;  (6)  چه بسا کسانى که‏ با سخن نیک دیگران در باره آنان ،  مغرور مى‏شوند .شرایط تشویقدر یک کار تشویقى ، باید نکاتى مورد توجه قرار گیرد که به ‏ « اثربخشى ‏» تشویق ،  کمک مى‏کند و بدون آنها ،  یا از اثر مى‏افتد ، یا اثرمنفى به بار مى‏آورد . برخى از این نکات ، از این قرار است :1- تشویق ، همراه با درک و تشخیص و کشف استعدادهاى رشد طرف مقابل باشد . 2- ارزش عمل نیک و خصلت‏ شایسته ، شناخته شود و به فرد مورد تشویق هم شناسانده شود . 3- تشویق ،  « رشوه ‏ »  به حساب نیاید و  « حق و حساب‏ » ،  تلقى نشود . 4- به اندازه و بجا باشد و از حد معمول و متناسب و متعارف ، تجاوز نکند ،  تا خاصیت‏خود را  از دست ندهد .  5- همراه و توام با عمل فرد باشد ،  چون فاصله زیاد بین تشویق وکار نیک ، آن را از ارزش و اثر مى‏اندازد و نقش شوق‏آورى آن از بین ‏مى‏رود .  در حدیث است که : مزد کارگر را ، پیش از آنکه عرقش خشک‏ شود بپردازید . 6- تشویق ، همراه با توجیه و تبیین باشد و فرد بداند که چرا و به ‏خاطر چه کارى مورد تشویق قرار گرفته است .  این مساله در توبیخ وتنبیه هم هست .  همچنان که مجازات ، بدون آنکه طرف بداند چرا تنبیه ‏مى‏شود ،  عامل بازدارنده نیست ، تشویق بدون توجیه و تبیین هم اثر انگیزه‏آفرینى و تحریکى به کار خیر ندارد . 7- تشویق ، با عمل خوب ، تناسب داشته باشد ،  نه مبالغه‏آمیز ،  نه‏کمتر از حد مطلوب .  تشویق ،  مثل مصرف دارو براى بهبود یک بیمارى‏است . مصرف بیش از حد یا کمتر از مقدار توصیه‏شده ،  اثر درمانى‏ندارد ،  بلکه گاهى هم زیانبار است .گاهى مى‏توان با تشویق انسانهاى شایسته ، راهى براى جلوگیرى‏ از فساد فاسدان یافت . این تاثیر غیر مستقیم تشویق است . پیامبران‏الهى ، هم  « مبشر » بودند ، هم  « منذر » . ولى گاهى کار بشارت و تشویق ، کارسازتر از تهدید و تنبیه و توبیخ است .  حضرت على (ع) مى‏فرماید :  با پاداش‏ دادن و تشویق نیکوکار ، شخص بدکار و فاسد را از بدى و فساد باز دارید :   « ازجر المسیئ بثواب‏ المحسن . » (7) .« تشویق نسل جوان ، در زرورق پیچیدن و باد زدن و هندوانه زیر بغل آن دادن‏ نیست . تشویق واقعى عبارت است از درک و کشف استعدادهاى فرزندان و ایجاد فرصت و محیط مساعد براى تجلى و شکوفایى آن ... محیط تشویق‏آمیز ،  عبارت ‏است از پیوند دادن آموزش و پرورش به زندگى اجتماعى ،  آگاه ساختن نسل جوان ‏از مسؤولیتهاى خویش و دادن فرصت مناسب براى ایفاى این مسؤولیتها . »  (8) .به امید آنکه با بهره‏گیرى از تشویق ( بیش از توبیخ و سرزنش ) ، زمینه‏هاى مناسبترى براى رشد فضایل اخلاقى در جامعه و خانواده ودر رفتار و اخلاق افراد پدید آوریم .پى‏نوشتها : 1) نهج‏البلاغه، فیض‏الاسلام، نامه 53.  2) همان، حکمت 339.   3) غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج‏2، ص‏396.  4) نهج‏البلاغه، نامه 53.   5) آموزش و پرورش براى فردا، آصفه آصفى، ص‏88.   6) غرر الحکم، ج‏4، ص‏548.  7) نهج‏البلاغه، حکمت 168.  8) آموزش و پرورش براى فردا، ص‏91 و 93.