کیمیا

برخورد با سالمندانبرخلاف فرهنگ غرب ، که وجود سالمندان را در خانواده‏ها ، زائده‏اى مزاحم مى‏پندارند و مى‏کوشند براى آنکه آزادیهاى ‏شخصى‏شان محدود نشود و مزاحمى نداشته باشند ،  به نحوى آنان را ازمحیط خانه و روابط خانوادگى دور کنند و به  « خانه سالمندان ‏ »  بفرستند ، اسلام به آنان ارج مى‏نهد و حرمت قائل است و به رعایت ‏حقوق واحترام آنان سفارش کرده و به بهره‏گیرى از تجارب و افکار پخته آنان‏ تشویق مى‏کند . در این بخش ، شیوه صحیح برخورد با پیران و سالمندان را - چه‏ پدر و مادر باشند ، چه سالخوردگان دیگر - بر اساس تعالیم مکتب ، بررسى مى‏کنیم . الف - محور وحدتمجموعه افراد یک فامیل ، نسبت‏ به بزرگ خاندان احترام‏ مى‏گزارند و در کارها با آنان مشورت مى‏کنند و در اختلافات ، به راى وحکمیت و داورى آنان ارج مى‏نهند و گاهى یک سخن از سوى آنان ، آتش فتنه‏اى را خاموش مى‏سازد ،  یا تفرقه و کدورتى را به وفاق وهمدلى و آشتى مبدل مى‏سازد .  نعمت وجود با برکت آنان ،  اغلب تا هستند ،  ناشناخته است . وقتى‏به جایگاه حساس و مهم و نقش کارگشاى آنان پى مى‏برند که از دست‏ بدهند . چه بسیار اختلافها  و قهرها و نزاعهاى خانوادگى که پس  از درگذشت  « بزرگ خاندان ‏»  چهره نشان مى‏دهد و چه بسیار رابطه‏ها و رفت و آمدها که قطع مى‏شود ،  یا به سردى مى‏گراید ،  و علت آن فقط ازدنیا رفتن محورى است که مایه دلگرمى ،  امید ،  انس و معاشرت فامیل ‏است .رسول خدا (ص) فرمود :   « البرکة مع اکابرکم ‏» ;  (1) . برکت و خیر ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست . در سخن دیگر فرمود :  « الشیخ فى اهله کالنبى فى امته ‏» ;  (2) . پیرمرد در میان خانواده‏اش ، همچون یک « پیامبر »  در میان امتش ‏است .این اشاره به همان نقش محورى ، فروغ ‏بخشى ، صفاآورى ، هدایت ‏و ارشاد ، تجمع و الفت است که در وجود آنان نهفته است .  پس اگر بزرگترها در فامیل و خانواده ، چراغ روشنى‏ بخش و محور وحدت و همدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى خانوادگى‏اند ، باید این‏جایگاه ، محفوظ بماند و مورد حراست و تقویت قرار گیرد .ب – حرمت ‏بزرگترهارعایت ادب و مقتضاى حق‏شناسى نسبت‏ به عمرى تلاش‏صادقانه و ایثارها ، گذشتها ، دلسوزیها و سوختن و ساختنها که بزرگان ‏از خود نشان داده‏اند ، آن است که در خانواده‏ها مورد تکریم قرار گیرند ، عزیز و محترم باشند ،  به آنان بى‏مهرى نشود ،  خاطرشان آزرده نگردد ، به توصیه‏ها و راهنماییهایى که از سر سوز و تجربه مى‏دهند ،  بى‏اعتنایى‏نشود . خود  « بزرگسالى ‏ »   و « سن بالا »  در فرهنگ دینى ما احترام دارد .   این ‏سخن پیامبر خدا (ص) است :   « من عرف فضل کبیر لسنه فوقره ، آمنه الله تعالى ‏من فزع یوم القیامة ‏ » ;  (3) . هر کس فضیلت و مقام یک  « بزرگ‏ »  را به خاطر سن و سالش ‏بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد ، خداى متعال او را از هراس ونگرانى روز قیامت ایمن مى‏دارد .احترام به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبت ‏به کوچکترها،  ازدستور العملهاى اخلاقى اسلام است و کانون خانواده‏ها را گرم و مصفا مى‏سازد و این ، توصیه امام صادق(ع) است که فرمود : « لیس منا من لم یوقر کبیرنا و لم یرحم صغیرنا » ;  (4) . کسى که بزرگ ما را احترام نکند و کوچک ما را مورد شفقت وعطوفت قرار ندهد ،  از ما نیست .  این سخن را نیز از على (ع) به یاد داشته باشیم که فرمود : « یکرم العالم لعلمه و الکبیر لسنه ‏» ;  (5) . دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او ،  باید احترام کرد .اگر جوانان قدر پیران را نشناسند و به جایگاه آنان حرمت ننهند ، هم رشته‏هاى عاطفى پیوندهاى انسانى از هم گسسته مى‏شود ، هم از رافت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم مى‏شوند ،  هم نشانه ‏بى‏توجهى خود به ارزشها را امضا کرده‏اند .  حضرت على (ع) در یکى ازسخنان خویش ، ضمن انتقاد از اوضاع زمانه و ناهنجاریهاى رفتارى‏ مردم ،  از جمله بر این دو مساله تاکید مى‏فرماید : 1- بى‏احترامى‏کوچکترها نسبت‏ به بزرگترها  2- رسیدگى نکردن توانگران به‏نیازمندان :  « انکم فى زمان ... لا یعظم صغیرهم کبیرهم و لا یعول غنیهم فقیرهم ‏» ;  (6) . شما در زمانه‏اى به سر مى‏برید که کوچک به بزرگ تعظیم و تکریم ‏نمى‏کند و ثروتمند ، به فقیر رسیدگى نمى‏کند !ج - نسبت‏ به والدینسالمندان به طور عموم ، از احترام برخوردارند . اگر پدر و مادر باشند که این وظیفه ، سنگین‏تر و مسؤولیت مضاعف است .  قرآن کریم‏ از تندى و پرخاش نسبت‏ به پدر و مادر پیر نهى مى‏کند و به سخن نیک‏ و  لحن شایسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رافت در برابر آنان وخیرخواهى و دعا در حق آنان دعوت مى‏کند .فرمان خداوند ، چنین است : « اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل‏لهما قولا کریما ،  واخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما کما ربیانى‏صغیرا » ;  (7) . هر گاه یکى از آن دو ( پدر و مادر) یا هر دو نزد تو به سن پیرى و سالمندى رسیدند ،  به آنان اف مگو ، آنان را طرد مکن و به آنان سخن‏کریمانه بگو و بال فروتنى را از روى رحمت و شفقت‏ براى آنان‏ بگستر ، و بگو : پروردگارا ! همان گونه که مرا در خردسالى‏ام تربیت‏کردند ، تو نیز بر آنان رحمت آور .ادب و احترام نسبت‏ به پدر و مادر بزرگسال ، آن است که : آنان را به ‏اسم ، صدا نکنى ، به احترامشان برخیزى ،  از آنان جلوتر راه نروى ،  با آنان بلند و پرخاشگرانه سخن نگویى ،  نیازهایشان را برآورى ، خدمتگزارى به آنان را وظیفه‏اى بزرگ بدانى و از آنان در سن کهولت و پیرى مراقبت کنى . در حدیث است که امام باقر (ع) فرموده است :  پدرم به مردى‏ نگریست که همراه پسرش راه مى‏رفتند و پسر به بازوى پدرش تکیه ‏داده بود . پدرم تا زنده بود ، با آن جوان ( به خاطر این بى‏حرمتى نسبت‏ به ‏پدرش ) صحبت نکرد . (8) .به همان اندازه که آزردن آنان و « عاق ‏» شدن ، حرام و نکوهیده است ‏و از آن نهى شده است ،  دل به دست آوردن و جلب رضایت و نیکى به‏ آنان سفارش شده است و این خدمتگزارى ، سبب بهشتى شدن فرزندان ‏به شمار آمده است . « ابراهیم بن‏ شعیب ‏ »  گوید : به امام صادق (ع) عرض کردم :  پدرم بسیارپیر و سالخورده و ناتوان شده است .  هر گاه حاجتى داشته باشد او را برمى‏داریم و بر دوش مى‏کشیم . حضرت فرمود :  « ان استطعت ان تلى ذلک‏ منه فافعل و لقمه بیدک ،  فانه جنة لک غدا » ;  (9)  اگر بتوانى عهده‏دار کارهاى او شوى چنین کن ،  حتى با دستانت لقمه در دهان او بگذار ، که این فرداى ‏قیامت ، براى تو بهشت ( یا سپر از آتش :  جنه ) خواهد بود .د - انتقال فرهنگاز عمده‏ترین راههاى انتقال یک فرهنگ به نسلهاى آینده ،  رفتار پدر و مادر و مربیان است . کودکان ،  آنچه را در رفتار بزرگترها ببینند ، ازآن الگو مى‏گیرند .  احترام به بزرگترها و رعایت ادب و تکریم نسبت ‏به ‏سالخوردگان ،  اگر در عمل و رفتار ما تجلى یابد ،  فرزندان ما نیز ،  این‏ فرهنگ را مى‏آموزند و با همین آداب و سنن بار مى‏آیند .  کسى که انتظار ادب و معرفت و حق‏شناسى از فرزندانش دارد ،  باید همین حالت را نسبت‏ به پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد ،  تا کوچکترها هم از اوبیاموزند .این یک سنت تاریخى و تاثیر و تاثر از اعمال و رفتار است .  هرکس چیزى را درو مى‏کند که کشته است . اگر در حدیث است که « لامیراث کالادب‏ » ;  هیچ ارثى همانند ادب نیست که از بزرگان به فرزندان ‏برسد ، در این مورد هم مصداق مى‏یابد . امام على (ع) فرمود : « وقروا کبارکم ، یوقرکم صغارکم ‏» ;  (10) . به بزرگانتان احترام کنید ،  تا کوچکترها هم به شما احترام کنند .  امام صادق (ع) نیز فرموده است : « بروا آباءکم ، یبرکم ابناؤکم‏ » ;  (11) . به پدرانتان نیکى کنید ،  تا فرزندانتان هم به شما نیکى کنند . این دقیقا برداشت محصول ، از زراعتى است که انسان با رفتارش ‏در زمین دل و لوح جان کودکان انجام مى‏دهد . دهقان سالخورده چه خوش گفت‏ با پسرکاى نور چشم من ، بجز از کشته ، ندروى !مهمترین درس تربیتى ، آن است که با عمل داده شود .  کودکان نیز مستعدترین شاگردانى‏اند که « درسهاى عملى ‏»  را با دقت ،  از رفتار ما مى‏آموزند .  اگر ما به سالمندانمان احترام نگذاریم ،  از خردسالان و نوجوانان چه انتظارى داشته باشیم که با سالخوردگان و خود ما با احترام و تعظیم و تکریم ، برخورد کنند ؟ این ارتباط متقابل در تاثیرگذاریهاى رفتارى را نمى‏توان نادیده گرفت .  به قول معروف ،  اگر احترام امامزاده ،  توسط متولى رعایت نشود  ، از دیگران چه انتظارى‏ است ؟!جاى سالمندان ، پیش از آنکه در « آسایشگاه ‏» ها و  « سراى سالمندان ‏ » باشد ، کانون گرم و بامحبت‏ خانه‏هاست ،  تا چراغ خانه روشن بماند ومحور تجمع و الفت افراد گردند .  و از اندیشه آنان نیز استفاده شود . بالاخره آنان ،  حاصل یک عمر، تجربه و چشیدن سرد و گرم روزگارند و مى‏توانند  « مشاور »  خوبى در تصمیم‏گیریهاى زندگى باشند .آنچه در آینه جوان بیندپیر در خشت‏خام ، آن بینداین هم بعد دیگرى از برخورد با پیران است .ه - تاثیر رفتارهمچنان که کودکان و نوجوانان ، از رفتار و عمل بزرگترها درس و الگو مى‏گیرند ،  سالخوردگان نیز گاهى از نظر فکرى و قضاوت و دیدگاه ، تحت تاثیر رفتار جوانان قرار مى‏گیرند . بسیار اتفاق افتاده است‏که خانواده‏اى غیر متدین و بى‏تفاوت نسبت‏ به ارزشها و پاکیها ، در اثر مشاهده رفتار شایسته از جوانشان ، به راه آمده‏اند . در واقع ،  جوان پاکدل ‏پاک رفتار ،  با نحوه عملش بر بزرگترها هم تاثیر بگذارد .نقل این نمونه تاریخى جالب است : جوانى به نام  « زکریا بن‏ ابراهیم ‏»  مسیحى بود .  چون مسلمان شد به ‏سفر حج  رفت .  در این سفر ،  امام صادق (ع) را دیدار کرد .  از جمله ‏سؤالاتش از امام این بود که :  پدر و مادر و بستگانم هنوز نصرانى‏اند . چه‏کنم ؟ مادرم نیز نابیناست .  آیا با آنان باشم و با آنان غذا بخورم ؟  امام‏صادق (ع) پرسید :  آیا گوشت‏ خوک مى‏خورند ؟  گفت :  نه ، اصلا دست‏ به‏آن نمى‏زنند . امام فرمود : با آنان باش و به مادرت رسیدگى کن و اگر از دنیا رفت ، خودت کارهاى مربوط به کفن و دفن او را انجام بده و به ‏دیگران واگذار مکن . زکریا پس از بازگشت از سفر حج ، به توصیه امام صادق (ع) به ‏مادرش بسیار نیکى و ملاطفت مى‏کرد ،  به او غذا مى‏خوراند ،  لباس وسر و وضع او را تمیز مى‏کرد و در خدمت وى کوشا بود .  مادرش از این ‏تغییر رفتار ،  سؤالى به ذهنش رسید ،  پرسید :  پسرم !  قبلا که نصرانى‏ بودى با من چنین رفتارى نداشتى ،  چه شده که پس از هجرت و مسلمان ‏شدن چنین شده‏اى ؟  گفت : یکى از فرزندان پیامبر این دستور را به من ‏داده است .  مادر پرسید :  آیا او پیامبر نیست ؟ پسر گفت :  خیر ،  او پسر پیامبر است .  مادر اصرار داشت که نه ، او حتما پیامبر است ،  چون این‏گونه تعلیمات ،  از تعالیم پیامبران است .  پسرش جواب داد : خیر ، پس از پیامبر اسلام ، پیامبرى نخواهد آمد .  او یکى از فرزندان آخرین پیامبرالهى است . مادرش گفت :  پسرم ! بهترین دین را برگزیده‏اى . به من هم ارایه بده ‏و آن دین را بر من عرضه کن . فرزند ، تعالیم اسلام را  بر مادر مسیحى خویش عرضه کرد . او هم ‏به اسلام گروید و مسلمان از دنیا رفت .  (12) .این شاهدى بر تاثیر عمل به « دستورهاى دین ‏» در مورد نحوه ‏معاشرت با والدین و برخورد با سالمندان است که یک مسیحى را به‏ اسلام جذب مى‏کند و نور هدایت را در دل او مى‏تاباند . بر این اساس ، با ادب نسبت ‏به بزرگان و گرامیداشت‏ خاطرسالمندان و تحویل گرفتن آنان و نیکى و مراقبت از آنان ، جامعه‏اى‏  خوب و خانواده‏اى باصفا و روابطى مستحکم و عاطفى داشته باشیم.  و نیز ... قدر نعمت جوانى را بدانیم که این گوهر ، همیشه با مانیست.و چه نیکو سروده است ملک‏ الشعراى بهار :سحرگه به راهى یکى پیر دیدمسوى خاک، خم گشته از ناتوانىبگفتم : چه گم کرده‏اى اندرین ره؟بگفتا : جوانى ،  جوانى ، جوانى.پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، ج‏72، ص‏137.  2) همان.  3) همان.   4) همان، ص‏138.   5) غررالحکم، چاپ دانشگاه، حدیث 11007.  6) همان، حدیث 3857.   7) اسراء، آیه 23 و 24.   8) بحارالانوار، ج‏71، ص‏64.  9) همان، ص‏56.   10) غررالحکم، چاپ دانشگاه، حدیث 10069.  11) بحارالانوار، ج‏71، ص‏65.  12) همان، ص‏52.