اخلاق معاشرت (۴)(به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)
سلام و مصافحه
پیوندهاى اجتماعى، نیازمند «تحکیم» است.
استوارسازى این رشتهها با کلىگویى به دست نمىآید. باید نمونههاى عملى و مصداق‌هاى خاص و روشن ارائه شود، تا مرزهاى دوستى و پیوندهاى عاطفى استوارتر گردد و پایدار بماند. «سلام» و دست‌دادن یکى از این امور است.
سلام، چراغ سبز آشنایى است.
وقتى دو نفر به هم مىرسند، نگاه‌ها که به هم مىافتد، چهرهها که رو در رو قرار مىگیرد، نخستین علامت صداقت و مودت و برادرى، «سلام دادن» است و در پى آن، دست‌دادن و «مصافحه». دو نفر را تصور کنید که به یکدیگر مىرسند، آشنا و دوست هم هستند. در این برخورد، بهتر است نخستین کلامشان چه باشد؟ آیا مناسبتر از «سلام» چیزى سراغ دارید؟
مفهوم سلام
سلام، اطمینان‌دادن به طرف مقابل است که: هم سلامتى و تندرستى تو را خواستارم، هم از جانب من آسوده باش و مطمئن، که گزندى به تو نخواهد رسید. من خیرخواه تو هستم، نه بدخواه و کینهورز و دشمن. نیز نوعى درود و تحیت اسلامى است که دو مسلمان به هم مىگویند. این معناى شعار اسلامى سلام است.
دست‌دادن و دست هم را صادقانه به گرمى فشردن، نشان دیگرى از محبت و صمیمیت و خیرخواهى است. دل‌ها را به هم نزدیک‌تر و محبت‌ها را بیشتر مىسازد. تماس دو دست، قلب‌ها را نیز به هم نزدیک‌تر مىکند، اگر منافقانه و دروغ و فریب نباشد!
«دست در دست، چو پیوند دو قلب.
گرم‌تر مىگردد،
دل آزرده‌ی دوست،
نرم‌تر مىگردد...»
بارى... سلام، نام خداست و تحیت الهى. سفارش پیامبر است و امامان. تا آن‌جا که فرمودهاند: اگر کسى پیش از سلام، شروع به سخن کرد، جواب ندهید:
«من بدء بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه»(۱)
در حدیث دیگرى امام صادق (ع) از قول خداوند نقل مىکند که: بخیل، کسى است که از سلام‌دادن به دیگرى بخل ورزد: «البخیل من بخل بالسلام»(۲)
راستى... سلام‌دادن به دیگرى نه‌تنها چیزى از قدر و جایگاه انسان نمىکاهد و هیچ‌گونه ضرر و زیان مادى، پولى، آبرویى و... ندارد، بلکه محبتآور و صفابخش است و خداپسند و سیره‌ی رسول خدا (ص) و روش و منش اولیاء الهى است. به علاوه، نشانهاى از تواضع و فروتنى و نداشتن کبر است. انسان‌هاى متواضع، نه تنها زیان نمىبینند، بلکه عزت و محبوبیت هم پیدا مىکنند.
امام صادق (ع) فرمود: «من التواضع ان تسلم على من لقیت»(۳) از نشانههاى فروتنى این است که به هر کس برخوردى، سلام دهى.
پیامبر اکرم (ص) نیز فرمود: «اذا تلاقیتم، فتلاقوا بالتسلیم و التصافح»(۴) هرگاه یکدیگر را دیدار کردید، با «سلام» و «دست‌دادن» با هم دیدار کنید.
ادب و آداب سلام
سیره‌ی رفتارى پیامبر خدا آن بود که به هر که مىرسید -حتى کودکان- ابتدا به او سلام مىکرد، به خصوص در مورد سلام‌کردن به کودکان مىفرمود: پنج صفت است که تا زندهام، آن‌ها را رها نخواهم کرد، یکى هم سلام‌دادن به کودکان است، تا پس از من «سنت» گردد.(۵)
این خصلت خجسته، از اخلاق حسنه و روحیه‌ی پاک و تواضع او سرچشمه مىگرفت. این‌ها درست؛ ولى ادب اقتضا مىکند که کوچک‌ترها به بزرگ‌ترها سلام کنند. در حدیث آمده است که پیامبراکرم (ص) فرمود:
کوچک به بزرگ سلام کند، یک نفر به دو نفر، و جمعیت کم به جمعیت فراوان، و سواره بر پیاده، و رهگذر، بر کسى که ایستاده است. و ایستاده بر کسى که نشسته است.(۶)
و البته که اگر جز این باشد، نشان تواضع نخواهد بود!
سلام را باید آشکارا، بلند و با صداى رسا ادا کرد. احادیث فراوانى با عنوان «الجهر بالسلام» و «افشاء سلام» آمده که سفارش اکید دارد که سلام‌ها، رسا و بلند باشد، نه زیر لب و آهسته و نامفهوم و ناقص. جواب سلام نیز باید همین‌گونه باشد، یعنى بلند و واضح، تا طرف بشنود.
اگر در برخورد با دیگران یا ورود به جلسه و جمعى، یا رسیدن به خانه و محل کار، سلام بگویید، ولى آهسته، شاید سلامتان را نشنوند. با این‌که شما سلام دادهاید، ولى به دلیل سر و صدا یا جمع‌نبودن حواس یا هر عامل دیگر، سلامتان را نشنوند، شما را بىادب و بىاعتنا خواهند شمرد و متکبر خواهند پنداشت.
یا اگر سلام دیگرى را جواب دهید؛ اما آهسته و زیر لب، به گونهاى که نفهمد و نشنود، شاید پیش خود فکر کند مسالهاى، خصومتى و... پیش آمده، یا شما سرسنگین و متکبر شدهاید که حتى جواب سلامش را هم نمىدهید یا با دشوارى و بىعلاقگى جواب مىدهید.
راه جلوگیرى از این سوء تفاهم‌ها و بدگمانی‌ها، رعایت همان دستور دینى در معاشرت‌ها است، یعنى آشکارا سلام‌کردن.
امام صادق (ع) مىفرماید: «هرگاه یکى از شما سلام مىدهد، سلامش را آشکارا بگوید. نگوید که «سلام دادم، ولى جوابم ندادند»، شاید سلام داده ولى آنان نشنیده باشند! و هرگاه یکى از شما جواب سلام مىدهد، جواب را آشکارا و بلند بگوید، تا آن مسلمان دیگر نگوید که «سلام کردم ولى جوابم را ندادند!»(۷)
اگر سلام مستحب است، جوابش واجب است. البته بیشترین ثواب نیز از آن کسى است که شروع به سلام کند.
آن که سلام مىدهد، پاسخش را باید گرم‌تر و بیشتر داد، چرا که سلام نوعى تحیت و هدیه از سوى یک مؤمن است و هدیه را باید پاسخى بهتر ارائه داد، تا نشان قدرشناسى باشد. و این تعلیم قرآن کریم است که تحیت دیگران را به گونهاى بهتر پاسخ دهید: «... فحیوا باحسن منها»(۸)، یا مثل همان را بازگردانید.
