کیمیا

اسلام ابو طالب

از عجایب، این که شمارى از تاریخ‌نگاران و محدثان در کتاب‌هایشان نوشته‌‏اند که ابوطالب در حال شرک مرد و روایت مى‏‌کنند که این آیه: «پیامبر و کسانى که ایمان آورده‏‌اند حق ندارند که براى مشرکان -هر چند از خویشاوندان باشند- پس از این که ثابت ‏شد جهنمى هستند آمرزش بخواهند.» درباره‌ی ابوطالب نازل شده است، زیرا که پیامبر خواست‏ براى او طلب آمرزش کند و خداوند از آن نهى کرد.

به عقیده‌ی من احادیثى که در این مورد روایت‏ شده است، جعلى است و جزیى از حمله‏‌هایى است که امویان و هم‌پیمانان‌شان بر امام على (ع)، متوجه ساخته‏‌اند و البته قصدشان در پشت پرده‌ی این احادیث، آن بود که براى توده‌ی مردم ثابت کنند، ابوسفیان پدر معاویه، بهتر از ابوطالب پدر على (ع) است، زیرا که ابوسفیان مسلمان مرد و ابوطالب مشرک از دنیا رفت!

احادیث ‏با تاریخ نزول آیه هماهنگ نیست

گروهى از محدثان و مورخان به آن روایت‌هاى مجعول توجه کرده‏‌اند، بدون این که جنبه‏‌هایى را که دلیل بر جعلى‌بودن آن‌ها است مورد توجه قرار دهند و بدون این که قصد بررسى آن‌ها را داشته باشند. و این موقعى است که تاریخ نزول آیه‌ی کریمه، خود گواه است که درباره‌ی ابوطالب نازل نشده است.

آن آیه، جزئى از سوره‌ی برائت است و آن سوره با تمام آیاتش -به جز دو آیه‌ی آخر (شماره ۱۲۹ و ۱۳۰) مدنى است و آیه‌ی مذکور، آیه‌ی شماره ۱۱۴ است. حقیقت این است که این سوره در سال نهم بعد از هجرت نازل شد، و پیامبر به ابوبکر دستور داد که در ایام حج همان سال -سالى که  او را به عنوان رئیس امور حج فرستاده بود- جزء اول از آن سوره را با صداى بلند بخواند. و پس از آن پیامبر على (ع) را فرستاد، و على (ع) آن آیات را از ابوبکر گرفت، زیرا که وحى بر پیامبر (ص) نازل شد و او را مامور ساخت که کسى نباید آن را ابلاغ کند، جز خود وى و یا مردى از خاندانش. سوره از حوادثى که در جنگ تبوک اتفاق افتاده بود سخن مى‏‌گوید و جنگ تبوک در رجب سال نهم هجرى بوده است.

پس هرگاه سوره‏‌اى که مشتمل بر این آیه است در سال نهم بعد از هجرت نازل شده باشد، هرگز آیه نمى‏‌تواند شامل ابوطالب شود که در مکه -حداقل دو سال پیش از هجرت- بدرود حیات گفته است. و طلب آمرزش براى میت، مطابق معمول، موقع اداى نماز بر او و پیش از دفن‌کردنش مى‏‌باشد.

دلیل بر این مطلب، قول خداى تعالى است: «پیامبر و کسانى که ایمان آورده‏‌اند حق نداشته‏‌اند...»؛ این آیه مى‏‌رساند که پیامبر در حادثه‏‌اى که آیه در آن مورد نازل شده است، به تنهایى نماز نمى‏‌گزارده است، بلکه گروهى از مؤمنان در نماز جماعت‏ با آن حضرت بوده‏‌اند.

واقع مطلب این است که نماز میت پیش از هجرت مقرر نشده بود و اولین نمازى که پیامبر (ص) بر میتى اقامه کرد، نماز آن حضرت بر جنازه‌ی براء بن معرور انصارى در مدینه بود. درست‏‌تر این است که آیه‌ی مزبور، پس از این که پیامبر بر فردى از منافقین که اظهار اسلام مى‏‌کرد و در باطن مشرک بود نماز گزارد، نازل شده است. و قول صحیح این است که آن منافق، عبد الله بن ابى بن سلول بود که همان سال درگذشت، و در نفاق و کینه نسبت ‏به پیامبر (ص) و اسلام، مشخص بود. درباره‌ی او و پیروانش سوره‌ی «المنافقون‏» قبلا نازل شده بود و اگر محدثان و مورخانى که در کتاب‌هایشان (از روى غفلت و حسن نیت) تهمت نارواى شرک ابوطالب را ثبت کرده‏‌اند، اندکى با منطق سلیم مى‏اندیشیدند، هرگز دچار چنین اشتباه تاریخى آشکارى نمى‏‌شدند.

قول به مشرک بودن ابوطالب یعنى این که او به خدایى بت‌ها معتقد بوده است، در صورتى که ایمان ابوطالب به الوهیت ‏بت‌ها با اعتقاد وى به راست‌گویى محمد (ص) که از طرف خدا و از راه وحى خبر مى‏‌داد، و بر اساس رسالت آسمانى خود، به عبادت خداى یکتاى توانا، دعوت مى‏‌کرد سازش نداشت. در حالى که آن را از جبرئیل و از جانب خداى بزرگ دریافت کرده بود. این امر بیان‌‌گر آن است که عبادت بت‌ها و پذیرش الوهیت آن‌ها موجب انکار آفریدگار یکتاست. پس او وقتى که معتقد باشد به خدایى بت‌ها، یا اعتقاد دارد که محمد (ص) به عمد، غیر حق، مى‏‌گوید و یا این که معتقد است محمد (ص) هر چه مى‏‌گوید از روى خیال و هذیان است، و به روش وسوسه‌شدگانى که از چیزهاى خیالى سخن مى‏گویند به طورى که گویا آن‌ها را مى‏‌بینند!

اگر بگوییم ابو طالب مشرک و به خدایى بت‌ها مؤمن بوده است و در همان حال آن همه فداکاری‌ها را در راه محمد (ص) انجام داده است، پس ناگزیریم شخص ابوطالب را در شمار دیوانگان و نادان‏‌ترین نادانان فرض کنیم، چه او معتقد باشد که محمد (ص) به عمد سخن ناحق مى‏‌گفته است و یا معتقد باشد که او مورد وسوسه قرار گرفته است. اگر ابوطالب مشرک و عاقل بوده است و معتقد به این که محمد به عمد سخن غیر حق مى‏‌گفته است، و با این حال مى‏‌دیده -چنان که پیداست- نتیجه‌ی دعوتش هم براى او و هم براى قبیله‏‌اش سال‌ها گرسنگى، ویرانى، نابودى، و مرگ به بار مى‏‌آورد، حداقل لازم بود که به شدت از او جلوگیرى کند و تا مى‏‌تواند او را متوقف سازد و سخت‌گیرترین فرد بر او باشد، زیرا در آینده مردم مکه شخص او را مسؤول همه‌ی گناهان برادرزاده‏‌اش خواهند دانست. و اگر ابوطالب فردى مشرک، عاقل و معتقد به این بود که برادرزاده‏‌اش وسوسه شده است و مى‏‌دید که دعوتش، همان طورى که واضح است، او و خاندانش را نابود خواهد ساخت، لازم مى‏‌بود که بر او سخت ‏بگیرد و زندانی‌اش کند و به جامعه اعلان کند که او یاوه‏‌گوست و او مسؤول گفته‏‌هاى وى نیست. و اما ابوطالب سرنوشت ‏خود را با سرنوشت‏ برادرزاده‏‌اش گره زد و تا پایان کار بدون ‏اعتنا به آن‌چه در آینده دامن‌گیر او و قبیله‏‌اش مى‏‌شود، با او همراه بود، در همان حال او مى‏‌دید، که به سبب حمایت از برادرزاده، خطرها و گرفتاری‌ها، گرداگرد خود او و قبیله‏‌اش را فرا گرفته است.

تاریخ اسلام به یاد ندارد که ابوطالب على‌رغم آن‌چه براى او و خاندانش پیش آمد یک کلمه‌ی درشت و یا ناروا به برادرزاده‏‌اش گفته باشد، بلکه جان خود و خانواده‏‌اش را فداى  او کرد و با او معامله‏‌اى کرد که هیچ پدر مهربانى با عزیزترین فرزندش نکرده بود و به او گفت: پسر برادرم برو! آنچه مى‏‌خواهى بگو! پس به خدا سوگند هرگز تو را به سبب هیچ چیز ترک نخواهم کرد.  

ابوطالب با چنین اعمالى، یا مردى است ‏با ایمانى سرشار به حضرت محمد (ص) تا آن جایى که باور دارد، زیان و ضرر در این دنیا -هر اندازه بزرگ باشد- نمى‏‌تواند با آن‌چه از خوشنودى خداوند در کمک به رسالت او به دست مى‏‌آورد، برابرى کند، و یا دیوانه‏‌اى است ‏سخت نادان که سختی‌ها و زیان‌ها را در راه کمک به مردى نادرست -که قیام به دعوتى کرده است که  در آن نور امیدى از رستگارى نیست- تحمل مى‏‌کند.

ابوطالب در طول این دعوت یازده سال زندگى کرده است که هر چه بر آن مى‏‌گذشت‏ بر انبوه مشکلات افزوده مى‏‌شد. طبیعى است که هرگز، هیچ عاقلى نمى‏‌گوید که ابوطالب بزرگوار، هوشیار دانا و قهرمان دیوانه بوده است. ساده‏‌ترین قواعد منطقى ما را وا مى‏‌دارد که بگوییم او مردى بود با درجه‏‌اى فوق العاده از ایمان به اسلام. تاریخ گواه است که مؤمنان بزرگ از صحابه، موقعى که حادثه‌ی سختى پیش مى‏‌آمد و درگیرى شدت مى‏‌یافت، فرار مى‏‌کردند، ولى ابوطالب فرار نکرد و در طول یازده سال از پاى در نیامد.

از اینجا ما درستى روایتى را درک مى‏‌کنیم که از امام صادق (ع)، و او از پدرانش، و آنان از على (ع) نقل کرده‏‌اند، که روزى در صحن حیاط، در شهر کوفه نشسته بود و مردم اطرافش گرد آمده بودند، پس مردى بلند شد و گفت: «اى امیرالمؤمنین! تو در مقامى هستى که تو و پدرت را خداوند براى عذاب در آتش، وارد آنجا کرده است.» پس امام به او گفت: «خاموش باش! خداوند دهانت را بشکند، به خدایى که محمد را به راستى مبعوث به نبوت کرده است‏ سوگند، اگر پدرم از تمام گنه‌کاران روى زمی ن‏شفاعت کند، خداوند شفاعت او را پذیرا خواهد بود.»^(۳)

در حقیقت، ابوطالب بر خلاف آن چیزى بود که این محدثان و مورخان اثبات کرده‏‌اند. او نسبت ‏به اسلام آکنده از ایمانى با ریشه‏‌هایى عمیق بود، و به اندازه‌ی کوه‌ها پایدار بود، ایمانى که نه با تهدیدهاى متوالى، متزلزل مى‏‌شد، و نه با گرسنگی‌هاى طولانى.

البته او آن ایمان راسخ را پنهان داشت و خداوند دوبار به او پاداش مرحمت کرد. هدف او از مخفى داشتن این ایمان راسخ، پاسدارى از زندگى پیامبر بود، که اگر باور خود را به اسلام اظهار کرده بود -در حالى که رئیس قبیله‌ی هاشم و فرزندان مطلب بود- بى‏‌گمان پیوند میان او و قریش قطع مى‏‌شد. و او نمى‏‌خواست، این پیوند را تا آن‌جا با مردم قریش قطع کند که منجر به انفجار مسلحانه در میدان جدایى‌افکن جنگ شود، به حدى که با زندگى او و قبیله‏‌اش برخورد پیدا کند و بدان وسیله در حصارى که مردان هاشمى پیرامون محمد (ص) ایجاد کرده‏‌اند شکافى به وجود آورد تا دست [مردم قریش] به او برسد.

اما با وجود این که ابو طالب ایمان خود را پنهان مى‏‌داشت، از ابراز آن بارها خوددارى نکرد، و آن‌چه را در دل داشت چند بار به صورت شعر و چند بار به گونه‌ی نثر، به زبان آورد. از جمله اشعار وى شعر زیر است:

«به راستى فهمیدم که کیش محمد (ص) از بهترین آیین‌هاى عالم است. به خدا سوگند که قریش هرگز به تو دست نخواهند یافت و تا آن روزى که در بستر خاک بخوابم، دست از یارى تو بر نخواهم داشت.^(۴) و شعر دیگرش: «حقا که دانسته‏‌اند پسر ما به ما دروغ نگفته و قصد سخنان بیهوده نداشته است؛ شکیبا و رشید و دادگستر است و سبک‌مغز نیست، خدا را دوست مى‏‌دارد و لحظه‏‌اى از او غافل نیست، روسفیدى که ابرها به خاطر او که یاور یتیمان و پناه‌گاه بیوه‌زنان است، زمین را سیراب مى‏‌سازد. آفریدگار جهانیان با یارى خود، او را کمک کرده است و دین او را که حق است و باطل نیست استوار گردانیده است.»^(۵)

هنگامى که آگاهى یافت، قریش پیمان‌نامه‏‌اى نوشته و در آن، به جدایى از قبیله‌ی هاشم و محاصره‌ی اقتصادى آنان هم‌پیمان شده‏‌اند چنین سرود: «هان! از طرف من به آن هم‌پیمانان؛ خاندان لوى و خصا از تیره‌ی لویى از قبیله‌ی بنى‌کعب، بگویید، آیا نمى‏‌دانید که ما محمد (ص) را مانند موسى پیامبرى مى‏‌دانیم که نامش در کتاب‌هاى آسمانى پیشین آمده است و بندگان خدا را به او محبتى است و نباید به کسى که خدا محبت او را در دل‌ها نهاده است، تاسف خورد، و به راستى آن کسى که نامش در کتاب آسمانى شما پنهان است، روزى چون نوزاد شترى به شما نزدیک خواهد شد.^(۶)

اما سخنان او به نثر؛ قسمتى از وصیت او به کسانش در آستانه‌ی مرگ: «بدانید که من درباره‌ی محمد به شما سفارش مى‏‌کنم زیرا او امین قریش و راست‌گوى عرب و واجد همه‌ی کمالاتى است که شما را به آن‌ها سفارش کرده‏‌ام، آیینى آورده است که دل‌ها آن را پذیرفته ولى زبان‌ها از ترس شماتت انکارش کرده است، ...به خدا سوگند کسى راه او را نرفت مگر هدایت‏ شد، و کسى از او پیروى نکرد، مگر به خوش‌بختى دست‏ یافت، هر گاه اجل مهلتم مى‏‌داد شداید را از او باز مى‏‌داشتم و حوادث روزگار را از او مانع مى‏‌شدم‏»، «و شما اى توده‌ی بنى‌هاشم [اگر] به نداى محمد (ص) لبیک گویید و او را تصدیق کنید، رستگار و هدایت مى‏‌شوید... یارى کنید محمد را که او راهنماى شما به راه راست است.»^(۷)