حقیقت گناه چیست؟ و چه اثرى بر روح و روان انسان دارد؟
پرسش
تصور ما از گناه چیست؟ آیا گناه چیزى به جز این است که عملى باعث رساندن آسیبى یا ضایع‌شدن حقى از خود یا دیگران بشود؟ تصور شما از گناه چیست و راه نجات از آن چگونه ممکن است؟
پاسخ اجمالی
پرسش مطرح‌شده در چهار بخش قابل بررسی است:
۱. حقیقت گناه: گناه که در عربى به آن «اثم» و «عصیان» گفته مىشود، به معناى سرپیچى از امر مولا و خطا و لغزش است. انسان گناه‌کار به جاى اطاعت از عقل، از شهوت و غضب پیروی مىکند، و در این‌صورت ممکن است هر گناهى را مرتکب شود که در این‌صورت به خود خیانت کرده است. گناه دام شیطان است که درون آن آتش و بیرون آن همراه لذت و شهوت زودگذر است و شخص غافل به طمع آن دچار عذاب الهى مىشود.
۲. منشأ گناه: بزرگان دین، جهل و غفلت را دو منشأ اساسى در ارتکاب گناه برشمردهاند. مهم‌ترین سلاح دشمن و اوّلین راه نفوذ او در انسان غافل‌کردن است. جهل نیز سرچشمهى فساد است، جهل به ارزشهاى وجودى انسان، جهل به آثار ارزنده‌ی پاک‌دامنى و عفت، جهل به عواقب گناه و... .
۳. آثار گناه: گناه داراى آثار سوء فردى و اجتماعى است، آثار فردى از قبیل: تیره‌شدن و قساوت قلب و محروم شدن از معارف و اسرار الهى، قرارگرفتن قلب به عنوان جایگاه و منزل شیطان، حجاب شدن گناه از معرفت نفس و پروردگارش، از دست دادن درک لذت مناجات و قبولى عبادات و انکار قیامت و ثواب و پاداش آخرت مىباشد. آثار اجتماعى گناه، انحطاط و به عقب برگشتن جامعه است، حتى اگر جامعهاى به ظاهر پیشرفته دچار انحرافات اخلاقى شوند، جهت ارزشهاى انسانى و اخلاقى رو به انحطاط و زوال هستند.
۴. راه نجات: چند راه را مىتوان ذکر کرد: توبه و استغفار، یادآورى گناه، یاد خدا، و اراده‌ی انسان.
پاسخ تفصیلی
تعریف گناه:
"گناه" که در لغت عرب به "اثم" و "عصیان" گفته مىشود، به معناى "سرپیچى، خطا، لغزش و مخالفت با امر و نهى مولا" است؛[۱] یعنى انجام کارى که در نظر مولا و خالق، ناپسند و نکوهیده مىباشد؛ چون داراى مفسده است، مورد نهى قرار گرفته و یا انجام ندادن و ترک کارى که به جهت مصلحت واجب شده است. بنابراین، گناه مخالفت با عبودیت و بندگى است.
انسان گناه‌کار شهوت و غضب را که از فروعات انسان است و باید از عقل او اطاعت کند، به جاى امیرِ معزول، یعنى عقل مىنشاند و زمانى که شهوت و غضب، فرمان‌رواى درون او شدند، محبوب او خواهند بود و آن‌گاه هر کارى انجام مىدهد یا باید شهوت‌پسند و یا غضبپذیر باشد، و به این‌جهت دست به گناه مىزند. همان‌گونه که انسان، موظف است به دیگران خیانت نکند، موظف است به خود نیز خیانت نکند. اگر کسى شهوت و غضب را به جاى عقل عملى، و وهم و خیال را به جاى عقل نظرى، نشانده باشد، غاصب است و به خود خیانت کرده است و اگر کسى در معرفت، خائن باشد، در عمل هم مبتلا به خیانت خواهد شد و رعایت حقوق خود را نخواهد کرد.[۲]
گناه دام شیطان:
در روایات اهل‌بیت(ع) از تعلقات مادى به عنوان دام و وسیلهى صید و از گناهان به عنوان ریسمان یا دام شیطان یاد شده است؛ یعنى گناهان دامهایى هستند که شیطان به وسیلهى آن‌ها، انسانها را شکار مىکند و بندها و طنابهایى است که با آن‌ها، انسانها را به بند مىکشد. البته طنابها هم رنگارنگ و ضخیم و نازک است و شیطان، هر کسى را با نوع خاصى مىفریبد، عدهاى را با ثروت و عدهاى را با مقام و منصب و عده‌ی دیگر را با غریزه‌ی جنسى و امثال آن. آتش جهنم با لذتها و شهوتها پیچیده و در هم آمیخته است، به این معنا که درون دام، آتش و بیرون جام شهوت و انسان به طمع جام شهوت به دام شعله مىافتد.[۳]
آثار و پیامدهای گناه:
آثار سوء گناه به دو قسم فردى و اجتماعى تقسیم مىشود:
آثار فردى گناه:
آثار فردى گناه عبارت‌اند از:
۱. گناه در واقع چرک است و روح را تیره مىکند. انسان بر اثر گناه، نه خواب خوبى دارد تا در رؤیا معرفتى نصیب وى شود و نه بیدارى خوبى دارد تا بتواند علم درستى را کشف و تعلیم صحیحى را نصیب دیگران کند. بنابراین، اگر روح تیره شود، بسیارى از اسرار از او نهفته است. روحى که خدا آن را منبع الهام قرار داد و به آن سوگند یاد کرد. این که گفتند سالک، کم‌سخن و مواظب خوراکش باشد، براى همین است که صداى الهامهاى الهى را بشنود؛ چون اگر کسى بخواهد صداى درون را بشنود، ناچار است که خود ساکت باشد و حرف نزند.[۴]
۲. وقتى شخص، تحت ولایت شیطان قرار گرفت و وسوسههاى شیطان را پذیرفت و بر اساس آن عمل کرد، به تدریج قلبش منزل شیطان شد، مهمان‌دار او مىگردد که این مطلب در آیات شریفه ذکر شده است.[۵] قلب انسان دروغ‌گو و دروغ‌پرداز، جایگاه نزول شیاطین است، اما کسى که هم در مسائل علمى امین و صادق‌الوعد است و هم در مسائل مالى و امور عملى، امین و صادق‌العهد، منزه از آن است که قلبش جایگاه شیطان باشد.[۶]
۳. گناه، حجاب معرفت نفس است. انسان بر اثر گناه خدا را فراموش مىکند و این فراموشى حجاب معرفت نفس مىشود و نمىگذارد کسى خود را هم بشناسد.[۷]
اگر کسى تن به تباهى دهد هستى خود را براى ابد ساقط کرده و خود را به بند کشیده است و دیگر هیچ چیز حتى آتش جهنم نمىتواند آن بند را باز کند؛ زیرا آتش گرچه قدرت دارد آهن را نرم کند، ولى اگر آهنى آتشین بود؛ یعنى خود آتش به صورت آهن در آمد، دیگر هیچ چیز نمىتواند آن را ذوب کند.[۸]
۴. اثر دیگر گناه این است که شخص گناه‌کار لذت مناجات را از دست مىدهد و همیشه حسرت این را مىخورد که اى کاش لذتى و حظى از عبادت خود مىبُرد، ولى به علت گناه و قساوت قلب، این زمینه را در خود از بین مىبرد. شیخ صدوق در کتاب التوحید از امام هشتم(ع) نقل مىکند که شخصى پرسید: چرا خدا محجوب است؟ فرمودند: "او محجوب نیست، این که شما او را نمىبینید در اثر کثرت گناهان است که همانند پردهاى جلوى شهود فطرت را مىگیرد و نمىگذارد انسان با چشم فطرت خداوند را مشاهده کند".[۹]
در روایات اسلامى نیز حجاب‌بودن گناه به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است. مانند این‌که رسول اللَّه(ص) فرمود: "هنگامى که انسان گناه مىکند نقطهى سیاهى در قلب او ظاهر مىگردد، اگر از آن خوددارى کرده و توبه کند، قلبش صیقل داده مىشود، اما اگر مجدداً گناه را تکرار کند، آن نقطهى سیاه زیادتر مىشود، تا تمام قلبش را فرا مىگیرد. "[۱۰]
آن‌حضرت هم‌چنین فرمود: "کثرت گناهان، قلب انسان را تباه و فاسد مىکند".
در همین رابطه از امام صادق(ع) نقل شده است: "چیزى بدتر از گناه قلب را فاسد نمىکند، قلب تحت تأثیر گناه واقع مىشود و تدریجاً گناه در آن اثر مىگذارد تا بر آن غالب گردد".
هم‌چنین امام صادق(ع) فرمود: "وصیت مىکنم به پرهیزکارى و ورع از محارم و سعى و اهتمام در عبادت، این را بدان که عبادت بدون اجتناب از محارم نفعى ندارد".
در همین راستا در حدیث نبوى خطاب به اباذر آمده است: "یا اباذر اصل دین ترک گناه است و سرّ دین اطاعت خدا است و بدان که اگر در اثر نماز، چون کمان خم شوى و از روزه چون زه باریک، نفعى به شما نخواهد داشت، مگر با ورع و ترک گناهان، اى اباذر آن‌ها که ترک حرام دنیا و اختیار زهد نمودند، به حق اولیا و دوستان خدا هستند".[۱۱]
۵. انکار قیامت: گناه مانع تأثیر علم به قیامت مىشود؛ یعنی ممکن است کسى عالم به قیامت باشد، ولى علمش در زیر لایههاى زنگار شهوات مدفون باشد که چنین علمى کارساز نیست.[۱۲] در سوره‌ی مطففین،[۱۳] قرآن اشاره به کسانى مىکند که قیامت را به کلى منکرند، سپس مىفرماید: "دلایل قیامت روشن است، تنها کسانى به انکار بر مىخیزند که متجاوز و گناه کارند، آن‌ها هیچ‌گاه در برابر آیات الهى تسلیم نمىشوند؛ لذا وقتى آیات الهى بر آن‌ها خوانده مىشود در ردّ آن‌ها مىگویند: این‌ها افسانه و اساطیر پیشینیان است". قرآن با صراحت مىفرماید: "چنین نیست که آن‌ها گمان مىکنند، این سخنان برای آن است که اعمال زشت و گناهان‌شان چون زنگارى بر دلهایشان نشسته است".
از این آیات به خوبى استفاده مىشود که گناه صفاى قلب را مىگیرد، به گونهاى که حقایق در این آیینهى الهى منعکس نمىشود، و گرنه آیات حق مخصوصاً در زمینه‌ی مبدأ و معاد روشن و آشکار است.[۱۴]
اثر اجتماعى گناه
گناه باعث انحطاط جامعه و افزایش جرم و جنایت شده و فعالیت افراد فعال جامعه را نیز با توجه به انعکاسى که دارد مختل مىکند و مانع پیشرفت جامعه مىشود. حتى در جوامع غربى افراد گناه‌کار و خلاف کار از طبقه‌ی پایین جامعه و فاقد موقعیت اجتماعى هستند.
غفلت و جهل منشأ گناه
مهم‌ترین سلاح دشمن و اوّلین راه نفوذ او در انسان، غافل‌کردن است. اگر شیطان بتواند کسى را غافل کند، دیگر رنج تزیین و ایجاد جهل مرکب را متحمل نمىشود. اگر با وسوسه‌ی ابلیس صورت مطلوب از یاد انسان برود دیگر شیطان آسوده است. جهل، سرچشمه‌ی اشاعه‌ی فساد است. آیات راجع به داستان حضرت یوسف(ع) نشان مىدهد که عشقهاى گناه‌آلود و انحرافات جنسى از جهل و نادانى سرچشمه مىگیرد، جهل به ارزشهاى وجودى انسان، جهل به آثار ارزنده‌ی پاک‌دامنى و عفت، جهل به عواقب گناه و بالاخره جهل به اوامر و نواهى الهى.[۱۵]
راه نجات از گناه
چند راه مىتوان براى نجات از گناه ذکر کرد:
۱. توبه از گناه[۱۶] و استغفار[۱۷]: توبه در لغت به معناى رجوع است، وقتى "بنده" به مولاى خود بر مىگردد، مىگویند توبه کرده است. ذات اقدس پروردگار در قرآن کریم به همه‌ی مؤمنان دستور توبه مىدهد.
۲. یادآورى گناه،[۱۸]
۳. یاد خدا،[۱۹]
۴. اراده‌ی انسان. [۲۰]
پ.ن:
[۱]. ر. ک: «تفاوت معنای ذنب، اثم، عصیان، معصیت، سیئه و خطیئه در قرآن»، ۱۷۵۸۸.
[۲]. جوادى آملى، عبداللَّه، مراحل اخلاق در قرآن، ص ۳۳۴ - ۳۳۲.
[۳]. نهج البلاغه، خ ۱۷۶؛ جوادى آملى، عبداللَّه، مبادى اخلاق در قرآن، ص ۳۱۸؛ نراقی، ملامهدى، جامع السعادات، ص ۱۹۴؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تفسیر تسنیم، ص ۴۰۰.
[۴]. مراحل اخلاق در قرآن، ص ۱۵۹ - ۱۵۵.
[۵]. شعراء، ۲۲۲ - ۲۲۱.
[۶]. مبادى اخلاق در قرآن، ص ۱۱۲.
[۷]. مجادله، ۱۹.
[۸]. مبادى اخلاق در قرآن، ص ۲۳۶ - ۲۳۵.
[۹]. توحید صدوق، ص ۲۵۲؛ جوادى آملى، عبداللَّه، فطرت در قرآن، ص ۱۰۳.
[۱۰]. تفسیر قرطبى، ج ۱۰، ص ۷۰۵؛ روح المعانى، ج ۳۰، ص ۷۳.
[۱۱]. کلینى، اصول کافى، ج ۲، باب الذنوب، روایت ۱ و ۱۳؛ مکارم شیرازى، ناصر، پیام قرآن، ج ۱، ص ۳۶۷ - ۳۶۰؛ سیوطی، الدرّالمنثور، ج ۶، ص ۳۲۶؛ مجلسى، حلیة المتقین، ص ۹۸.
[۱۲]. جاثیه، ۲۳؛ تفسیر تسنیم، ج ۲، ص ۲۰۳.
[۱۳]. مطففین، ۱۴ - ۱۱.
[۱۴]. پیام قرآن، ج ۱، ص ۳۶۱؛ تفسیر فخر رازى، ج ۳۱، ص ۹۴.
[۱۵]. تفسیر تسنیم، ج ۳، ص ۳۹۷؛ پیام قرآن، ج ۱، ص ۸۸.
[۱۶]. نور، ۳۱.
[۱۷]. نهج البلاغه، ص ۱۲۸، حکمت ۴۰۹؛ معراج السعادة، ص ۶۶۹؛ مطهرى، مرتضی، فلسفه اخلاق، ص ۱۶۴.
[۱۸]. مبادى اخلاق در قرآن، ص ۵۶ - ۵۵.
[۱۹]. همان.
[۲۰]. احزاب، ۴۱.
منبع: سایت اسلام‌کوئست
