دیدگاه ابن عربی در باره‌ی امام زمان(عج) چیست؟
پرسش
معروف است که محى‌الدین عربى اعتقاد به امام زمان(عج) داشت. در این خصوص مطالبى را بفرمایید.
پاسخ اجمالی
با مطالعه‌ی آثار ابن‌عربی عقیده‌ی او درباره‌ی حضرت مهدی(عج) آشکار می‌گردد. ایشان در باب ۳۶۶ فتوحات مکیّه که درباره‌ی شناخت یاران و وزرای حضرت مهدی(عج) در آخرالزمان است، می‌نویسد: "خداوند را خلیفه‌ای است زنده‌ی موجود که ظاهر می‌گردد و ظهورش در زمانی اتفاق می‌افتد که دنیا پر از جور و ستم باشد و او دنیا را پر از عدل و قسط می‌فرماید. اگر از عمر دنیا نماند مگر یک روز، خداوند آن را طولانی می‌گرداند تا آن خلیفه ولایت کند، او از عترت رسول الله(ص) و جدش حسین بن علی بن ابی‌طالب است".
یکی از آثار ابن‌عربی رساله‌ای است به نام الوعاء المختوم علی السر المکتوم که در شئون ختم ولایت مطلقه‌ی مهدی موعود(ع) و نحوه‌ی ظهور آن حضرت تالیف، شده است.
نظر ابن‌عربی درباره‌ی حضرت مهدی(عج) مانند شیعه است، چنان‌که می‌گوید: همانا مهدی(ع) فرزند امام حسن عسکری(ع) است و در نیمه‌ی شعبان سال ۲۵۵ ق متولد شد و او باقی خواهد بود تا آن که عیسی بن مریم(ع) بدو بپیوندد. وی هم‌چنین قائل به عصمت حضرت مهدی(ع) است و علمش را از طریق تنزیل الهی می‌داند.
پاسخ تفصیلی
نام اصلی محی‌الدین عربی، محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله حاتم طائی، معروف به محی‌الدین، کنیه‌اش ابن‌عربی و ملقب به شیخ اکبر (۵۶۰- ۶۳۸ ق) است.[۱]
محی‌الدین عربی از عرفای بزرگ اسلام و از پایه‌گذاران علوم عرفانی و عرفان نظری است. وی از پرکارترین نویسندگان جهان اسلام است. در بین عارفان مسلمان کم‌نظیر است. موضوع اصلی رسالات او عرفان، حالات، واردات و تجارب قلبی است، ولی در عین حال در علومی مانند حدیث، تفسیر، سیره، فقه، کیمیا، جفر، نجوم، حساب، جمل و شعر، صاحب اثر است و تا کنون بیش از ۵۰۰ اثر از وی شناسایی شده است.
شخصیت ابن‌عربی از نگاه عالمان شیعی
شخصیت کثیرالابعاد ابن‌عربی و افکار عمیق وی، در طول قرن‌های متمادی، بسیاری از رجال علم و دین را به سوی خود کشاند.
شهید محراب آیت‌الله قاضی در پاورقی کتاب انیس‌الموحدین، می‌نویسد: علمای شیعه و سنی در حق وی سه قول بیان کردند: جمعی مانند علامه تفتازانی او را تکفیر کردند. عده‌ای وی را از اکابر اولیاء دانسته، بلکه او را از جمله عرفای کامل و اعاظم مجتهدین به شمار آوردند، و جمعی دیگر به ولایت او قائل شده، ولی مطالعه‌ی کتاب‌های او را حرام دانستند.[۲]
آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: داوری‌های گوناگون پیرامون ابن‌عربی از زمان شهرتش تاکنون، از سوی صاحبان مذاهب و نحله‌ها، ابراز شده است. هر کس از ظن خود با وی مهر و قهر دارد... بعضی او را در بالاترین درجه‌ی حفظ و در حد عصمت می‌ستایند و برخی نیز او را در حد زنادقه می‌شناسند.[۳]
در همین راستا علامه شهید مطهری می‌نویسد: محی‌الدین عربی، اندلسی است و اندلس جزو سرزمین‌هایی است که اهالی آن نه تنها سنی بودند، بلکه نسبت به شیعه عناد داشتند و بویی از ناصبی‌گری در آن‌ها بود و در میان علمای اهل تسنن، علمای ناصبی، اندلسی هستند و شاید در اندلس، شیعه نداشته باشیم و اگر داشته باشیم خیلی کم است. محی‌الدین، اندلسی است، ولی روی آن ذوق عرفانی که دارد معتقد است، زمین هیچ‌گاه نمی‌تواند خالی از ولی و حجت باشد، وی نظر شیعه را قبول کرده و اسم ائمه و حضرت زهرا(س) را ذکر می‌کند تا می‌رسد به حضرت حجت و مدعی می‌شود که من در سال ششصد و چند، حضرت را در فلان‌جا ملاقات کردم.[۴]
علامه حسن‌زاده آملی می‌نویسد: ابن‌عربی در کتاب الدر المکنون و السر المکتوم، می‌گوید: اسرار قرآن بعد از پیغمبر نزد امیرالمؤمنین بود و بعد یک‌یک ائمه را می‌شمارد تا می‌رسد به حضرت بقیة الله(عج).[۵]
امام مهدی(عج) از نگاه ابن‌عربی
ابن‌عربی در کتاب عنقاء مغرب فی ختم الاولیاء و شمس المغرب، در توصیف خصایص، شروط و کمالات خاتم‌الولایة به نقل امتیازاتی می‌پردازد که آن‌ها را جز در شخص حضرت حجت(عج) و امام دوازدهم شیعیان نمی‌توان یافت، وی در آخر همان کتاب به تعیین صریح خاتم‌الاولیاء پرداخته، می‌گوید: بدون تردید امام مهدی(عج) منسوب به خاندان نبی اکرم(ص) است.[۶]
ایشان در باب ۳۶۶ فتوحات مکیّه که پیرامون معرفت یاران و وزرای حضرت مهدی(عج) در آخرالزمان است، این‌چنین می‌نویسد: خداوند را خلیفه‌ای است زنده موجود که ظاهر می‌گردد و ظهورش در زمانی اتفاق می‌افتد که دنیا پر از جور و ستم باشد و او دنیا را پر از عدل و قسط می‌فرماید. اگر از عمر دنیا نماند مگر یک روز، خداوند آن را طولانی می‌گرداند تا آن خلیفه ولایت کند، او از عترت رسول الله(ص) و جدش حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع)است.
یکی از آثار شیخ اکبر ابن‌عربی رساله‌ای است به نام الوعاء المختوم علی السر المکتوم که در شئون ختم ولایت مطلقه‌ی مهدی موعود(ع) و نحوه‌ی ظهور آن حضرت تألیف، شده است.[۷]
نظر ابن‌عربی درباره‌ی حضرت مهدی(عج) مانند شیعه است، چنان که می‌گوید: همانا مهدی(عج) فرزند امام حسن عسکری(ع) است و در نیمه‌ی شعبان سال ۲۵۵ ق متولد شد. او باقی خواهد بود تا آن که عیسی بن مریم(ع) بدو بپیوندد.[۸]
وی هم‌چنین قائل به عصمت حضرت مهدی(عج) است و علمش را از طریق تنزیل الهی می‌داند.[۹]
گفتنی است که بسیاری از علمای بزرگ شیعه، در آثار و تألیفات خویش، از محی‌الدین عربی، مطالبی را به عنوان استشهاد نقل کرده‌اند، از آن جمله: علامه امینی در کتاب الغدیر تحت عنوان احادیث نبوی در فضایل امام علی(ع) در منابع اهل‌سنت، حدیث "انا المدینه العلم و علی بابها" را از کتاب الدر المکنون ابن‌عربی نیز نقل کرده است.[۱۰]
پ.ن:
[۱]. «دیدگاه برخی علما در مورد محی‌الدین ابن عربی»، ۱۲۹۵۵؛ «شیعه یا سنی بودن ابن‌عربی»، ۳۳۱۸؛ «مدح و ستایش عرفانی ابن عربی از امام علی(ع)»، ۹۰۵۹۳؛ «نظر ابن عربی درباره «یس» و «ص»»، ۷۴۲۶۱.
[۲]. نراقی، مهدی، انیس الموحدین، پاورقی، ص ۱۷۰.
[۳]. جوادی آملی، عبدالله، آوای توحید، ص ۸۳- ۸۴.
[۴]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۴، ص ۹۴۴، تهران، صدرا.
[۵]. بدیعی، محمد، گفتگو با علامه حسن‌زاده، ص ۲۰۲.
[۶]. ابن‌عربی، عنقاء مغرب فى ختم الاولیاء و شمس المغرب، محقق، مصحح، عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى الدرقاوى، ص ۴، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
[۷]. تفسیر فاتحة الکتاب، مقدمه، آشتیانی، سیدجلال‌الدین، ص ۱۳، پاورقی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ویرایش دوم، ۱۳۷۷ش.
[۸]. عنقاء مغرب فى ختم الاولیاء و شمس المغرب، ص ۹۱.
[۹]. ابن‌عربی، فتوحات مکیه، ج ۳، ص ۳۳۵، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.
[۱۰]. امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج ۶، ص ۹۳، قم، مرکز الغدیر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
سایت اسلام‌کوئست
