کیمیا

آیت‌الله شب‌زنده‌دار با تأکید بر ضرورت استفاده از فناوری‌های جدید در مسیر تولید علوم اسلامی، نقش مشورتی هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد را تبیین کرد.

اشاره: امروزه از هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری قدرتمند درروند بررسی‌ تطابق، طبقه‌بندی، دسته‌بندی و تحلیل آماری و فنی اطلاعات استفاده می‌شود؛ بر این اساس این فناوری می‌تواند خدمات شایانی را در فرآیند اجتهاد، تولید علوم اسلامی و نظریه‌پردازی به همراه داشته باشد.
با گسترش استفاده از فناوری نوین آی‌تی، آشنایی پژوهشگران علوم اسلامی نسبت به ظرفیت‌ها و مزیت‌های استفاده از هوش مصنوعی و چالش‌های احتمالی پیش‌رو از اهمیت فراوانی برخوردار شده است؛ در همین راستا نخستین همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی یکشنبه چهارم آبان ماه در مدرسه علمیه معصومیه برگزار شد.
در ادامه مصاحبه اختصاصی خبرگزاری رسا با آیت‌الله محمدمهدی شب‌زنده‌دار عضو فقهای شورای نگهبان را در خصوص استفاده از فناوری آی‌تی می‌خوانیم که در آن به موضوعاتی مانند ورود هوش مصنوعی به چرخه تولید علوم اسلامی، مخاطرات استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند اجتهاد و آینده حوزه علمیه در به‌کارگیری فناوری اطلاعات و دیگر موارد پرداخته‌شده است.

رسا: ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار رسا قرار داده‌اید، در ابتدا بفرمایید که چقدر با ورود هوش مصنوعی به چرخه تولید علوم اسلامی موافق هستید؟
مبحثی در علم اصول وجود دارد که بر اساس آن تنها پس از فحص کامل می‌توان به اصول عملیه و امارات عمل کرد؛ بر این اساس هر  امکانی که فحص فقیه در مسیر اجتهاد را کامل‌تر کند، باید به آن توجه شود.
این شیوه همواره در میان فقها رایج بوده است مثلاً  در گذشته فقها به وسائل الشیعه شیخ حر عاملی مراجعه می‌کردند؛ پس از نوشته شدن مستدرک الوسائل، مرحوم آخوند فرمودند: برای فحص کامل فقهی باید به مستدرک نیز رجوع شود.
بنابراین در صورت وجود امکانات جدید، بدون استفاده از این امکانات، فحص مجتهد کامل نخواهد بود و نمی‌توان فتوا داد؛ بدون استفاده از  آی‌تی به معنای عام خود نیز که شامل ابزارهای مختلف می‌شود، نمی‌توان مطلبی را به اسلام نسبت داد؛ مثلاً درزمینه‌ی واژه‌شناسی قرآن کریم و روایات باوجود قاموس‌های رایانه‌ای، فقیه بدون مراجعه به این ابزار نباید معنایی را برگزیند.
بر اساس اصول مدون حوزه علمیه استفاده از آی‌تی در زمینه‌های مختلف ضروری است و در غیر این صورت مسئله فتوا محل اشکال واقع می‌شود؛ نه‌تنها بهره‌گیری از ابزار موجود ضرورت دارد بلکه پس از باز شدن راه، باید استفاده از آن تعمیق پیدا کند.
حتی اگر حوزه علمیه بتوانند در عمیق‌تر و دقیق‌تر شدن این ابزار مؤثر باشد؛ این کار از باب مقدمه واجب، واجب خواهد بود؛ اگر از ابزار جدید بهره نگیریم در درگاه خداوند متعال مسئول هستیم؛ چراکه در این صورت اجتهادها دقت کمتری خواهند داشت؛ بنابراین از فناوری جدید که خداوند به بشر ارزانی داشته باید بهره لازم گرفته شود.

رسا: حوزه علمیه درزمینه‌ی استفاده از هوش مصنوعی با چه مخاطراتی روبه‌رو است و چه گام‌هایی را باید بردارد؟
میزان اعتبار و حجیت هوش مصنوعی و اطلاعات آی‌تی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ متخصصین امر در این باب باید توضیح دهند که داده‌ها در چه حد دارای اعتبار هستند؛ آیا موجب یقین می‌شوند و یا تنها احتمالات را در پی دارند؟ اگر خطاها فراوان باشد و نتوان در حد یقین به آن اعتماد کرد و درعین‌حال عده‌ای از پژوهشگران تنها به آن اکتفا کنند، در درگاه خداوند متعال بریء الذمه نخواهند بود.
درعین‌حال هوش مصنوعی می‌تواند نقش مشورتی برای فقیه داشته باشد؛ فقیه به‌عنوان مشورت از هوش مصنوعی استفاده می‌کند و آنچه از این ابزار به دست می‌آورد، در کنار هم قرار دهد و استنتاج نهایی را که خود انجام می‌دهد در اختیار جامعه قرار دهد.
اما اگر پا فراتر از این گذاشته شود و همه محصولات هوش مصنوعی به‌صورت صد در صد پذیرفته شود، اشکالاتی را به همراه خواهد داشت؛ ممکن است برخی که در حوزه استنباط اهلیت کافی را ندارند، اظهارنظر کنند و این ابزار دستاویزی شود که هر فردی خیال کند با استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند نظر اسلام را به دست آورد.
همان‌طور که هرکسی نمی‌تواند از ابزار پزشکی استفاده کند باید این آگاهی به وجود بیاید که استفاده از این ابزار کار هرکسی نیست و پیش‌نیازهای خاص خود را دارد؛ بنابراین هوش مصنوعی تنها به کسی که صلاحیت علمی دارد، کمک می‌کند.
در حال حاضر  آی‌تی، مشکلاتی را در سطح در دنیا برای دانش‌آموزان و دانشجویان ایجاد کرده؛ مانع فعالیت ذهنی دانش‌آموزان شده است؛ حتی برخی از آن‌ها جدول‌ضرب بلد نیستد و احترامی برای معلم قائل نیستند چون احساس غنا از حضور معلم می‌کنند.
باید دید هوش مصنوعی چقدر در ابداع و ایجاد جرقه علمی اثرگذار است؛ کم‌رنگ شدن نقش ذهن و استعداد می‌تواند یکی از مخاطرات استفاده از هوش مصنوعی باشد؛ لذا نیاز به آیین‌نامه حدود بهره‌گیری از آی‌تی داریم تا این مشکلات به وجود نیاید.
تفکر، اهمیت فراوانی در مسیر  تحصیل دارد؛ شخصی حاشیه مکاسب خود را به امام خمینی رحمه الله هدیه داد؛ امام در جواب فرمود اگر تعداد مراجعات من به حواشی زیاد شود، دیگر زمان فکر کردن نخواهم داشت؛ اگر آی‌تی فرصت فکر کردن مستقل را از پژوهشگر بگیرد، قهراً به ضرر علم خواهد بود.
مشکل دیگر این است که ابزارهای جدید زمینه‌ی دسترسی به سایر فضاهای مخرب را نیز فراهم می‌کند و می‌تواند فرصت را تبدیل به تهدید کند؛ توجه به جهات مثبت و منفی هوش مصنوعی یک امر لازم است.

رسا: با توجه به تحولات حوزه علمیه پس از انقلاب اسلامی افق به‌کارگیری هوش مصنوعی را چطور می‌بینید؟
استفاده از آی‌تی نه‌تنها ضرورت دارد بلکه در حد وجوب است؛ چون بدون آن شرایط استنباط فراهم نمی‌شود؛ فضلا و بزرگان حوزه نیز نگاه مثبتی نسبت به آن دارند تنها اشکال، درزمینه‌ی مخاطرات است؛ اگر مخاطرات احصا و رفع شود، هیچ صاحب‌نظر حوزوی با آن مخالفت نمی‌کند؛ البته نباید هوش مصنوعی جایگزین فقها شود؛ شارع مقدس قول فقها را حجت قرار داده اما ابزار را حجت قرار نداده، مگر اینکه یقین آور باشد.
تلفن همراه نیز مخاطراتی دارد ولی آیا می‌توان گفت نباید از آن استفاده کرد؟ خیر؛ بلکه باید درست استفاده شود. به‌عنوان‌مثال تا سن خاصی تلفن همراه به فرزندان داده نشود.
از طرف دیگر اگر مخاطبین مراکز علمی بدانند که در حوزه علمیه درزمینه‌ی تولید علم از بهترین و جدیدترین ابزارها استفاده می‌شود، اطمینان بیشتری نسبت به تولیدات حوزه علمیه پیدا می‌کنند.
دنیا تشنه حق است و پس از یأس از نحله‌های مختلف گوش شنوایی دارد؛ مردم دنیا وقتی بدانند حوزه علمیه با ابزار جدید نظر اسلام را در ساحت‌های مختلف بیان می‌کند، اطمینان بیشتری پیدا خواهند کرد؛ استفاده از این ظرفیت، اقبال به‌سوی دین را زیاد می‌کند و باعث تبلیغ و نشر اسلام می‌شود.
شاید قبلاً در ساحت‌های مختلف به خاطر نبود ابزار امکان اظهارنظر نداشتیم اما اکنون با استفاده از ابزار جدید می‌توانیم در حوزه‌های معرفتی بیشتری وارد شویم.

رسا ـ هوش مصنوعی به‌عنوان دستیار مجتهد در چه زمینه‌هایی می‌تواند مؤثر باشد؟
از هوش مصنوعی می‌توان به‌عنوان یک مشاور استفاده کرد؛ اگر فقیه فرصت یا امکان مراجعه را نداشته باشد، می‌تواند از این دستیار استفاده کند؛ مثلاً فقیه می‌تواند به‌راحتی به کتاب‌های مختلف مراجعه کند.
پس از نگارش جامع الاحادیث شیعه، این کتاب بسیار موردتوجه بزرگان حوزه علمیه مانند امام خمینی، آیت‌الله خویی و آیت‌الله میلانی قرار گرفت؛ درحالی‌که ظرفیت‌هایی که هوش مصنوعی در اختیار فقیه قرار می‌دهد، غیرقابل مقایسه با این کتاب است و مسیر را در فرآیند اجتهاد بسیار ساده‌تر می‌کند.