کیمیا

[...] گاهی یک جریان موج‌خیز و حرکت‌زای اجتماعی، روح خود را از دست می‏دهد و از آن جز یک سلسله آداب و تشریفات بی‌اثر باقی نمی‏ماند. امیرالمؤمنین فرمود اسلام به دست اموی‌ها مانند ظرفی که وارونه شود و محتوایش بیرون بریزد و جز خود ظرف باقی نماند، وارونه می‏شود و از محتوای خود خالی می‏شود: «یکفأ الاسلام کما یکفأ الاناء» و ما [...] نام این پدیده‌ی اجتماعی را تبدیل حرکت به بنیاد می‏نهیم.

با ذکر یک مثال توضیح می‏دهم:

عزاداری سنتی امروز امام حسین علیه السلام تبدیل حرکت به بنیاد است.

این عزاداری که به حق در باره‏اش گفته شده: «من بکی او ابکی او تباکی وجبت له الجنة» که حتی برای تباکی (خود را شبیه گریه‌کن ساختن) هم ارزش فراوان قائل شده، در اصل، فلسفه‏اش تهییج احساسات علیه یزیدها و ابن زیادها و به سود حسین‌ها و حسینی‌ها بوده.

در شرائطی که حسین به صورت یک مکتب در یک زمان حضور دارد و سمبل راه و روش اجتماعی معین و نفی‌کننده‌ی راه و روش موجود معین دیگری است، یک قطره اشک برایش ریختن واقعا نوعی سربازی است. در شرائط خشن یزیدی، در حزب حسینی‌ها شرکت‌کردن و تظاهر به گریه کردن بر شهدا، نوعی اعلام وابسته بودن به گروه اهل حق و اعلان جنگ با گروه اهل باطل و در حقیقت نوعی از خود گذشتگی است.

اینجا است که عزاداری حسین بن علی یک حرکت است، یک موج است، یک مبارزه‌ی اجتماعی است.

اما تدریجا روح و فلسفه‌ی این دستور فراموش می‏شود و محتوای این ظرف بیرون می‏ریزد و مسأله شکل یک عادت به خود می‏گیرد که مردمی دور هم جمع بشوند و به مراسم عزاداری مشغول شوند، بدون اینکه نمایان‌گر یک جهت‌گیری خاص اجتماعی باشد و بدون آنکه از نظر اجتماعی عمل معنی داری به شمار رود، فقط برای کسب ثواب (که البته دیگر ثوابی هم در کار نخواهد بود). مراسمی را مجرد از وظائف اجتماعی و بی‌رابطه با حسین‌های زمان و بی‌رابطه با یزیدها و عبیدالله‌های زمان بپا دارند.

اینجا است که حرکت تبدیل به بنیاد یعنی عادت شده و محتوای ظرف بیرون ریخته و ظرف خالی باقی مانده است. در چنین مراسمی است که اگر شخص یزیدبن معاویه هم از گور بدر آید حاضر است که شرکت کند، بلکه بزرگترین مراسم را بپا دارد. در چنین مراسم است که نه تنها «تباکی» اثر ندارد، اگر یک من اشک هم نثار کنیم به جائی بر نمی‏خورد.

بررسی نهضت‌های اسلامی صد سال اخیر؛ صفحه‌ی 78