کیمیا

سلام ! دوستانی که این پست رو دنبال می کنن مخصوصا عزیزانی که نظر دادن ، خاصه نظر مخالف ، این قسمت رو با دقت بیشتی مطالعه کنند . یاعلی

شهره عارفان ( قسمت چهاردهم )
چرا این ‏همه مخالفت ؟!

اصولاً علت پیدایش بسیاری از اختلافات علمی این‏ است که عده‏ای آنچه را نمی‏دانند رد می‏کنند . بسا آنچه را که رد می‏کنند ، عین حقیقت یا مشتمل بر حقیقتی است . اگر هر کس تا آنجا که می‏داند پیش برود و اظهار نظر کند و آنجا که نمی‏داند ، توقف کند و از اظهار نظر بپرهیزد ، بسیاری از اختلاف نظرها از میان خواهد رفت و یا اساساً اختلافی به وجود نخواهد آمد . امیرالمؤمنین علی ‏علیه السلام می‏فرماید : لَو سَکَتَ مَن لایَعلَمُ سَقَطَ الاختلاف (156) : اگر کسی که نمی‏داند سکوت کند اختلاف از میان می‏رود (157) .
علامه حسن ‏زاده آملی به نقل از حکیم متأله سبزواری در دیباچه اسرار الحکم می‏نویسد : تا مشکلی می‏رسد ، تبادر به ردّ و انکار نکنید که مطالب عالیه را فهمیدن هنر است نه ردّ و انکار (158) .
هر که شد محرم دل در حرم یار بماند
وان‏که این‏کار ندانست در انکار بماند
به هر حال فهم سخن هنر است که نشان درّاک‏ بودن شخص می‏باشد و گرنه بدون تعمق و اندیشه در سخنان دیگران ابراز نظر نمودن و بدون آگاهی از علوم و اطلاعاتی که در حکم آلت ادراک نظریه آن‏ هاست ، به تکفیر پرداختن ، نه کار هر خردمند و نه در خور قبول اهل نظر است .
استاد حسن ‏زاده آملی در جای دیگر ، علت انتقاد مخالفان مشایخ عرفان را جمود بر اثر نرسیدن و ندانستن و آگاه نبودن به معانی و حقایق و معارف دانسته ، به نقل از استاد خود چنین مرقوم نموده است : روزی در حضور باهر النور استاد علامه طباطبایی ‏رحمه الله تشرف داشتم ، سخن از مشایخ علوم عقلی و عرفانی به میان آمد ، فرمود : آن همه مصائب را مشایخ دیدند ، آن همه سنگ حوادث را از جهّال خوردند و ناگواری‏ ها و ناسزا ها و محرومیت‏ ها و ... را تحمل کردند و هزاران حرف‏ های ناگوار را شنیدند ، لیکن دست از عقیدت پاک الهی خود برنداشتند ، از آن گوهر گرانبهای عقیدتشان و آن تفسیر انفسی آیات و روایات دست برنداشتند و با آن همه مشقات و رنج ‏ها و گرفتاریها ، این همه کتب معارف و حقایق را نوشتند (159) .
در اینجا توجه خوانندگان را به کلامی از علامه حسینی تهرانی درباره علت مخالفت بسیاری از مخالفان ابن ‏عربی جلب می‏کنیم ، وی می‏نویسد : آنچه بنده از جمیع اشکالاتی که بر محیی ‏الدین شده است به دست آورده‏ام ، منشأ و ریشه ‏اش قول اوست به وحدت وجود ، که اگر درست فهمیده نشود و حقیقت و مراد از آن به دست نیاید و به لفظ و عبارت تنها اکتفا گردد ، آری مستلزم این اشکالات بلکه بیش از این‏ ها هست (160) .
باید توجه داشت که کلیه مخالفین افکار ابن ‏عربی با انگیزه واحدی به مخالفت با او برنخاسته‏اند ، دسته‏ ای از آن ‏ها به عمق افکار و اندیشه‏های این عارف نامدار دست نیافته و بر ظواهر کلمات او خرده گرفته‏اند . دسته دیگر از روی احتیاط و اینکه این گونه افکار دارای حیثیت متشابه هستند و احیاناً نابالغان در معرفت را دچار لغزش و خطا می‏کنند ، به مخالفت برخاسته‏اند . دسته‏ای دیگر از روی عناد و جهالت به مخالفت برخاسته‏اند . در این میان عده‏ای از منتقدین و مخالفین افکار ابن ‏عربی نیز پاره‏ای از اندیشه‏های او را مطابق کتاب و سنت و عقل نیافته و ضمن احترام به شخصیت علمی او به نقد آن ‏هاپرداخته‏ اند .
اکنون مناسب است نظر حکیم « جلوه » درباره محیی ‏الدین نقل شود . وی نخست از مخالفین ابن ‏عربی بود و سپس متنبه شد و به اشتباه خود پی برد . عارف کامل و فقیه وارسته حضرت آیت ‏الله نجابت شیرازی از استاد خویش نقل نمود : از جمله عادات و سنت‏ های درسی مرحوم جلوه در پایان درس‏ های خود - که تا مدتی ادامه داشت - لعن بر محیی ‏الدین ابن ‏عربی بود ، تا آن‏که چند روزی شاگردان ایشان متوجه شدند که آن سیره مستمرّ ترک شده و ادامه نمی‏یابد ، لاجرم برخی افاضل که جرأت بیشتری داشتند از او علت را جویا شدند . ایشان فرموده بود ( نقل از مضمون ) : من روی جهت حبّ به پیامبرصلی الله علیه آله و اهل بیت ایشان و به تصوّر مخالفت ابن ‏عربی با اهل ‏بیت‏ علیهم السلام لعن او را - که در چند جا بر شیعه طعن دارد - وظیفه می‏دانستم ، امّا چند شب پیش خوابی دیدم که به واسطه آن خواب به اشتباه خود پی بردم . ایشان سپس خواب خود را چنین نقل نمودند :
محضری با شکوه و نورانی از بزرگان بود که بدان راه یافتم و چون وارد شدم دریافتم حضرت ختمی مرتبت ‏صلی الله علیه وآله در صدر مجلس جلوس فرموده‏اند ، برای پابوسی خدمتشان شرفیاب شدم که دیدم روی شریف خود را از من برگرداندند و ناراحتی از سیمای ایشان آشکار بود ، حیرت و شگفتی من هنگامی فزونی یافت که دیدم ابن‏عربی در سمت راست ایشان نشسته است و سپس حضرت ختمی مرتبت‏ صلی الله علیه وآله با عتاب فرمودند : چرا این بنده صالح خدا را لعن می‏کنی ؟ برو از او دلجویی کن ؟ آن‏گاه که برای دلجویی نزدیک ابن‏ عربی رفتم ، او اشاره‏ای به زمین کرد و دریچه ‏ای باز شد و درون چاهی ، تعدادی فراوان گرگ و کفتار و جانوران وحشی و درنده نمایان شدند . من وحشت کردم ، او به من گفت : اگر تو به جای من در بین اینها جای داشتی چه می‏کردی ؟ آن گاه بود که دریافتم سخنی چند که وی احیاناً در مماشات ظالمان یا لعن اهل حق به زبان آورده صرفاً به جهت تقیّه ( حسب دستور ائمه اطهارعلیهم السلام ) بوده است (161) .
در این جا تذکر این نکته لازم است : وحدت وجود از مسائلی است که ( اثباتاً و نفیاً ) سیر عجیبی را در تاریخ تفکر اسلامی طی نموده ‏است . به ‏رغم کوشش محققان عرفا در تثبیت عقلی و توضیح نقلی و تبیین شهودی این اعتقاد بر این نظریه ، از تاریخ ابرازش تاکنون بی‏مهری ‏ها رفته و یا در معرض سوء تفاهم ‏ها و آسیب‏ هایی قرارگرفته که برخی عوامل این مسئله چنین است :
1. غموض مسئله و لزوم استعداد عقلی و قلبی خاص برای دریافت آن از یک طرف و استعمال رمز در تعابیر عرفانی و ادبیات عارفانه از طرف دیگر که عرصه بیان را بر عرفا تنگ و محدود می‏ساخت .
2. وجود شطاحان و عارفانی که تعبیری مناسب برای یافته‏های خود پیدا نکرده و با الفاظی عامیانه و نسنجیده معارف بلند الهی را تنزل دادند .
3. اختلاف در تعابیر در بین معتقدان به وحدت وجود ، که گاه تفسیرهای متفاوتی را همراه با نزاع ‏هایی برمی‏ انگیخت .
4. طعن و تکفیر برخی علما یا مقدسان ؛ که به دلایلی چند جریان عرفان را کلاً یا بعضاً مورد تکفیر قرار داده‏اند .
5. ظهور متصوفه و متشبهان به عرفا که بدون اهلیت علمی یا تزکیه و ریاضت عملی ، به تکرار دعاوی متقدمان پرداخته و گاه به گزاف دعاوی آمیخته با اتحاد و حلول ، یا همه‏ خدایی و ... سر داده و خود را نیز به بزرگان اهل معرفت منسوب می‏نمودند ، تا آنجا که عرفایی مانند ابن ‏عربی و غیره به انتقاد و طرد ایشان پرداخته‏اند (162) .
علامه شهید مطهری پس از بررسی تاریخ عرفان و عارفان در ده قرن اول هجری می‏نویسد : تصوف رسمی از این به بعد بیشتر غرق آداب و ظواهر و احیاناً بدعت‏ ها می‏شود . عده‏ای که داخل در هیچ یک از سلاسل تصوف نیستند ، در عرفان نظری محی‏ الدینی متخصص می‏شوند که در میان متصوفه رسمی نظیر آن ‏ها پیدا نمی‏شود . از قرن دهم به بعد ما به افراد و گروه‏ هایی بر می‏خوریم که اهل سیر و سلوک و عرفان عملی بوده و مقامات عرفانی را به بهترین وجه طی کرده‏اند ، بدون آن‏ که در یکی از سلاسل رسمی تصوف وارد باشند و بلکه اعتنایی به آن ‏ها نداشته و آن ‏ها را کلاً یا بعضاً تخطئه می‏کردند (163) .
در باره استعمال رمز در تعابیر عرفانی که در مطالب فوق اشاره شد ، سخن بسیار است .
حضرت استاد سعادت ‏پرور در این زمینه نوشته است : بزرگان اهل کمال و کسانی که این‏گونه مطالب را دریافته ‏اند ، از بیم تازیانه تکفیر و یا عدم پذیرش کوته فکران ، جرأت اظهار نداشته و بعضاً آن را در لفافه شعر و یا کلام پیچیده‏ ای بیان کرده‏اند (164) .
شهید مطهری می‏نویسد : ذوالنون مصری اولین کسی است که مسائل عرفانی را با اصطلاحات رمزی بیان کرد تا فقط کسانی که واردند بفهمند و ناواردها چیزی نفهمند . این روش تدریجاً معمول شد و معانی عرفانی به‏ صورت غزل و با تعبیرات سمبولیک بیان شد (165) .
فقیه سترگ و عارف بزرگ ، میرزا جوادآقا ملکی تبریزی می‏فرماید : حکیمی در اصفهان عادتش برآن بود که با مهمانش غذا می‏خورد . روزی یکی از طلبه ‏های اصفهان که با حکیم کاری داشت وقت غذا سر رسید ، حکیم به آن طلبه فاضل فرمود : بسم‏اللّه ، بفرمایید با هم غذا بخوریم . طلبه گفت : نه من غذا نمی‏خورم . حکیم پرسید : غذا خورده‏ای ؟ گفت : نه . حکیم فرمود : اگر غذا نخورده‏ای چرا شرکت نمی‏کنی ؟ گفت: من در هم‏ غذا شدن با شما احتیاط می‏کنم . حکیم فرمود : از چه نظر احتیاط می‏کنی ؟ گفت: شنیده‏ام که شما قائل به وحدت وجودید و این کفر است و مرا جایز نیست که از غذای شما بخورم ، زیرا دست شما که با آن غذا تماس می‏گیرد غذا را نجس می‏کند . حکیم فرمود : تو از وحدت وجود چه تصور کرده‏ای که قائل آن را کافر می‏دانی ؟ گفت: کسی که قائل به وحدت وجود است قائل است به این‏که همه چیز خداست . حکیم فرمود : اشتباه فهمیده‏ای ، زیرا من یکی از قائلین به وحدت وجودم و هرگز چنین فکری نمی‏کنم ، و یکی از آن‏ همه چیز جناب شما هستی و من تو را الاغی هم تصور نمی‏کنم تا برسد به خدا بودنت ، بیا غذایت را بخور و این احتیاطها را کنار بگذار (166) .
آیت ‏اللّه جوادی آملی می‏گوید : قضاوت در مورد شخص محیی‏ الدین و عقاید او نمی‏توان کرد . آثار او مثل فصوص و فتوحات واقعاً پر از علم و حکمت است . یک وقت یکی از همین آقایانی که از دور دستی بر آتش دارند ، در مورد محیی‏ الدین چیزهایی گفته‏ بود . یادم نیست حضرت امام یا علامه طباطبایی بودند که گفتند : این آقایان اگر ادعایی دارند بیایند همین مقدمه فتوحات را فقط فهرست کنند تا بفهمند چقدر مطلب دارد . علامه طباطبایی در مورد کتاب فتوحات می‏ فرمودند : بعضی از کتاب‏ های خوب ، مشت مشت مطلب دارند ، ولی فتوحات دامن دامن مطلب دارد (167) .
شهید مطهری می‏نویسد : در اطراف مسئله‏ ای که در عرفان اسلامی به نام « وحدت وجود » معروف است ، چه حرف ‏ها که زده نشده است ، فقط جای یک چیز خالی است و آن این‏که وحدت وجود چیست و قهرمان آن در عرفان اسلامی ، محیی ‏الدین عربی چه تصوری از وحدت وجود داشته (168) ؟
علامه طباطبایی ‏رحمه الله می‏فرمود : در اذهان عوام از مردم ، وحدت وجودی از کافر بدتر است ، یهودی باش !  مسیحی باش ! اما وحدت وجودی نباش  ! (169)

علت مخالفت‏ ها از دیدگاه امام خمینی ‏رحمه الله‏ [ علیه ]

اکنون بجاست نظر امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] درباره این مخالفت‏ ها ذکر شود . ایشان در جای جای تألیفات و نیز سخنانشان به مناسبت‏ های مختلف در این زمینه مطالب ارزشمندی نوشته یا گفته‏اند که از آن جمله می‏فرماید : اختلافاتی که بین اهل نظر و اهل علم حاصل می‏شود ، برای این است که زبان‏ های یکدیگر را درست نمی‏دانند . هر طایفه ‏ای یک زبان خاصی دارند . نمی‏دانم این مثل را شنیده‏اید که سه نفر بودند ، یکی فارس بود ، یکی ترک بود ، یکی عرب ؛ این‏ ها راجع به ناهارشان که چه بخوریم بحث کردند ، فارس گفت : « انگور می‏خوریم » ، عرب گفت : « خیر ، عِنب می‏خوریم » ، ترک گفت : « خیر ، ما این ‏ها را نمی‏خوریم ما ازوم می‏خوریم » . این ‏ها اختلاف کردند برای این که زبان یکدیگر را نمی‏دانستند . بعد می‏گویند یکی آمد و رفت انگور آورد ، همه دیدند که یک چیز است .
فلاسفه ، مثلاً یک زبان خاص به خودشان دارند ، اصطلاحاتی [مخصوص ] خودشان دارند ، زبان عرفا هم خاص به خودشان است و اصطلاحات [ آن‏ها ] خاص خودشان است . فقها هم اصطلاحات خاص به خودشان دارند . شعرا هم یک زبان خاص شعری دارند . و زبان اولیای معصومین علیهم السلام هم یک طوری است که باید ببینیم این سه - چهار طایفه که با هم اختلاف دارند ، کدام زبانشان نزدیکتر به زبان اهل عصمت است ، و کدام زبانشان نزدیکتر به زبان وحی است .
گمان ندارم هیچ کس ، هیچ آدم عاقلی که موحد باشد البته ، اختلاف در این معنا داشته باشد که حق تعالی هست و او مبدأ همه موجودات است ، موجودات معلول مبدأ وجودند . احدی قائل نیست به این که شما با این کت و شلوارتان خدایید . هیچ عاقلی چنین تصوری هم نمی‏کند . یا فلان آدم با عمامه و ریش و عصایش خداست ، این مخلوق است ، در این هیچ اشکالی نیست . لیکن اختلاف از آن تعبیرات و برداشت‏ هایی است که از علت و معلول می‏شود . باید ببینیم آن‏ هایی که مثلاً از طبقه عرفا بودند ، این ‏ها دردشان چه بوده است که آن جور تعبیر می‏کردند ، چه وادارشان کرده بود که آن طور تعبیر بکنند (170) .
ایشان می‏ افزاید : بنابراین اختلافی نیست که یک دسته یک دسته‏ای را تکفیر کند ، یک دسته دسته‏ای را تجهیل کند . چرا اختلاف ؟ شما اگر بخواهید این معنا را تعبیر بکنید ، چه ‏طور تعبیر می‏کنید . بفهمید آن‏ ها چه می‏گویند ، بفهمید درد دل این آدمی که نمی‏تواند اظهار بکند الاّ به این که یک چنین تعبیراتی بکند . یک وقت هم که در قلبش آن طور نور واقع می‏شود ، می‏گوید همه چیز اوست ، همه اوست ... قرآن و دعا پر از این حرف‏ هایی است که آن ‏ها می‏گویند ، چرا باید ما سوء ظن پیدا بکنیم به اشخاصی که چنین تعبیراتی کردند . بفهمید او که این‏طور تعبیر کرده چه غرضی از این تعبیر داشته ، چه مرضی داشته است که این‏ طور تعبیر بکند ، درد این آدم چه بوده است که دست برداشته از آن تعبیرات عامه مردم . خوب این آدم هم مطلع هست که چه می‏شود ، مع ذلک از آن حرفش دست برنداشته ، برای این که حقیقت را فدای خودش نکرده ، خودش را فدای حقیقت کرده [ است‏ ] . گمان نکنید هر کس یک مطلب عرفانی گفت ، یک حرف عرفانی زد ، او کافر است . ببینید که چه می‏گوید . اول آدم بفهمد مطلبی که این آدم می‏گوید چیست ، بعد از این که فهمید چیست ، آن وقت گمان ندارم که [  ورا انکارکند ] . این همان قضیه انگور و عنب و ازوم است (171) .
عمده این است که به مطلب یکدیگر نرسیده‏اند ، چون نرسیده‏اند این صحبت‏ ها پیش آمده ، اگر برسند به مطلب یکدیگر ، نزاعی در کار نیست . نه او این آقایی را که تکفیرش می‏کند ، با ریش و عمامه ، خدا می‏داند و نه این آقا [ او را ] . این عرفا و شعرای عارف مسلک و فلاسفه هم ، همه یک مطلب می‏گویند ، مطالب مختلف نیست ، تعبیرات مختلف است (172) .
بسیاری از آنچه آنان گفته‏اند در قرآن کریم به‏ طور رمز و سربسته و در ادعیه و مناجات اهل عصمت بازتر آمده است ، و چون ما جاهلان از آن ‏ها محرومیم با آن به معارضه برخاستیم (173) .
قلوبی هست که این‏ ها جحود دارند ، اصلاً وضع قلبشان جوری شده است که انکاری هستند ، همه چیز را انکار می‏کنند ، از باب این که نمی‏توانند ادراک کنند . و از فطرت انسان هم خارج شده‏اند ، که انسان باید یک چیزی را اگر قبول می‏کند ، با برهان قبول بکند و اگر رد می‏کند ، به برهان رد بکند و الاّ باید بگوید : خوب ، من نمی‏دانم ، ممکن است باشد (174) .
من عرض می‏کنم به همه ، که چیزهایی که اولیا یافتند ، احتمال بدهید درست باشد . ممکن است یک کسی در بین مردم باشد که صریحاً هم نگوید ممکن است ، اما این‏که انسان انکار کند ، بگوید : نه ! مسائل این نیست ، اصلاً این حرف‏ ها همه چرت و پرت است ، این آدم دیگر موفق نمی‏شود که راه بیفتد . اگر بخواهد موفق بشود ، باید این جحود را بردارد از قلبش (175) .
امام‏ خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] در نامه ‏ای خطاب به خانم طباطبائی می‏نویسد : دخترم ! سعی کن اگر اهلش نیستی و نشدی ، انکار مقامات عارفین و صالحین را نکنی و معاندت با آنان را از وظایف دینی نشمری ، بسیاری از آنچه آنان گفته‏اند ، در قرآن کریم به طور رمز و سربسته و در ادعیه و مناجات اهل عصمت بازتر ، آمده ‏است . و چون ما جاهلان از آن ‏ها محرومیم باآن به معارضه برخاستیم . گویند : صدر المتألهین دید در جوار حضرت معصومه ‏علیها السلام شخصی او را لعن می‏کند ، پرسید : چرا صدر را لعن می‏کنی ؟ جواب داد : او قائل به وحدت واجب‏ الوجود است ، گفت : پس او را لعن کن ! این امر اگر قصه هم باشد حکایت از یک واقعیت دارد . واقعیت دردناکی که من خود قصه هایی را دیده یا شنیده‏ام که در زمان ما بوده‏است (176) .
چوبشنوی سخن‏اهل‏دل مگوکه‏خطاست‏
سخن‏شناس نه‏ای دلبرا خطااینجاست‏
امام ‏خمینی‏ رحمه الله [ علیه ] در نامه‏ ای به فرزند خود می‏نویسد : پسرم آنچه در درجه اول به تو وصیت می‏کنم آن است که انکار مقامات اهل معرفت نکنی که این شیوه جهّال است و از معاشرت با منکرین مقامات اولیا بپرهیزی که اینان قطّاع طریق حق هستند (177) .
گر اهل نه ‏ای ز اهل حق خرده مگیر
ای مرده چو خود زنده ‏دلان مرده‏ مگیر
برخیز از این خواب‏گران ای مهجور
بیدار دلان خواب گران برده مگیر (178) 

پ . ن : 
156) بحارالانوار ، محمد باقر مجلسی ، ج 2 ، ص 112 ، کتاب العلم ، ح 45.
157) نک : کتاب ‏پژوهی ، محمد اسفندیاری ، ص 223.
158) هزار و یک کلمه ، ج 5 ، ص 184.
159) قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند ، ص‏150 ؛ نیز نک : در آسمان معرفت ، ص‏71 ؛ هزار و یک نکته ، نکته  614 .
160) روح مجرد ، ص‏352.
161) گلشن جلوه ، به اهتمام غلام ‏رضا گلی زواره ، به نقل از حجت‏الاسلام والمسلمین سعید رحیمیان ، ص‏293.
162) وحدت وجود یا وحدت موجود ، علامه محمد حسین کاشف‏ الغطا ، مقدمه سعید رحیمیان ، ص 4 ، با تلخیص .
163) آشنایی با علوم اسلامی ( کلام و عرفان ) ، ص 122 و 123 با تلخیص .
164) جمال آفتاب و آفتاب هر نظر ، ج 1 ، ص 9.
165) آشنایی با علوم اسلامی ( کلام و عرفان ) ، ص 103.
166) رساله لقاء اللّه ، آیت‏ اللّه میرزا جواد ملکی تبریزی ، ترجمه سید احمد فهری ، ص 222 ؛ نیز نک : توحید علمی و عینی ، علامه حسینی تهرانی ، ص 329 و 330.
167) در محضر بزرگان ، محسن غرویان ، ص 184.
168) نظام حقوق زن در اسلام ، ص 31.
169) توحید علمی و عینی ، علامه حسینی تهرانی، ص 329.
170 ) تفسیر سوره حمد ، امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، جلسه پنجم ، ص 175 و 176.
171) همان ، صص 186 - 184 با تلخیص.
172) همان ، ص 191 و 192.
173) ره عشق ، امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، ص 29.
174) تفسیر سوره حمد ، جلسه پنجم ، ص 170.
175) همان ، ص 173.
176) صحیفه امام ، ج 18 ، ص 453 ؛ نامه ‏های عرفانی امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، ص 73 ؛ نک : سرّالصلاة ، امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، ص 64 .
177) صحیفه امام ، ج 20 ، ص 155 ؛ نامه‏ های عرفانی امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، محمد بدیعی ، ص 96 .
178) دیوان امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، ص 216. 
 



ثبت نظر