کیمیا

شهره عارفان ( قسمت سیزدهم )

جایگاه امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] درسلسله شارحان

حکیم الهی و فقیه صمدانی و عارف ربّانی ،  حضرت امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] نیز یکی از شارحان و صاحب نظران اندیشه ‏های عرفانی شیخ اکبر محیی الدین به ‏شمار می‏آید . ایشان در طول هفت سال مهمترین متون عرفان نظری و عرفان عملی ، مانند شرح فصوص الحکم و مصباح الانس و منازل السایرین را از استاد خود آیت الله شاه‏آبادی فرامی‏گیرد . در همین فاصله مهمترین آثار عرفانی خود ، یعنی شرح دعای سحر ، مصباح الهدایه ، و حاشیه بر شرح فصوص قیصری و مصباح الانس را می‏نگارد .

بنابراین امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] را در عصر خود می‏توان یگانه حلقه اتصال با نسل اول شاگردان حکیم بزرگ ، آقا محمد رضا قمشه‏ای دانست . ایشان ضمن نقل کلمات بزرگان عرفان ، همچون محیی ‏الدین ابن ‏عربی ، و نیز برخی شارحان بزرگ مکتب عرفانی وی مانند صدرالدین قونوی و داود قیصری ، گاه نقدهایی جدی بر آنان وارد کرده ، در مقابل به بیان دیدگاه‏های خود پرداخته است . تبیین جایگاه امام در سلسله شارحان عرفانِ ابن‏عربی به کاوش‏هایی بس فزون بر این مختصر نیاز دارد (145) .

لازم به ‏تذکر است که نظر امام‏ خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] درباره ابن‏ عربی در این کتاب خواهد آمد .

 شارحان پس از امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ]‏

 پس از امام خمینی‏ رحمه الله [ علیه ]‏  بسیاری از شارحان و مدرسان افکار ابن عربی بوده و هستند که به پیروی از شارحان پیشین ، کار شرح و نشر افکار شیخ اکبر را ادامه داده و سالیان درازی به تدریس و تحقیق پرداخته و آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذارده‏اند . از آن جمله باید از دو فقیه و عارف و حکیم الهی معاصر ، آیت اللَّه حسن ‏زاده آملی ( متولد 1307ش ) و آیت الله جوادی آملی ( متولد 1312ش ) نام ‏برد .

آیت الله جوادی آملی یک دوره کامل شرح فصوص الحکم قیصری را در مدت پنج سال ، از سال 1360 در حوزه علمیه قم تدریس کرده است . حاصل آن جلسات تعداد 518 نوار درسی است که مکتوب شده و در حال تدوین و بازنگری است و به زودی جلد نخست آن به نام « شرح خصوص‏ الکلم فی ‏معانی فصوص‏ الحکم » به چاپ خواهد رسید . گفته می‏شود این شرح فصوص الحکم که مفصل‏ ترین شروح است و به زبان فارسی می‏باشد ، حدود پانزده جلد خواهد شد .

علامه حسن زاده آملی نیز طی سالیان دراز ، چندین دوره شرح فصوص الحکم قیصری را تدریس کرده است . ایشان می‏نویسد : حقیر فصوص ‏الحکم شیخ‏ اکبر را یک دوره به فارسی شرح کرده و « ممدّ الهِمَم در شرح فصوص‏الحکم » نامیده و به طبع رسیده‏است . همچنین بر دوره شرح قیصری بر فصوص‏ الحکم حواشی و تعلیقات بسیار دارد و هر یک از کتب یادشده را در اثنای دوره ‏های تدریس ، با نسخ عدیده تصحیح کرده‏است (146) .

و نیز ایشان بر شرح فصوص‏ الحکم خوارزمی تعلیقات و حواشی ارزشمندی نگاشته است که چندی پیش به چاپ رسید .

در این‏جا تذکر این نکته نیز مناسب است که علامه حسن زاده آملی با ابتکاری بدیع ، به عنوان مستدرک و متممِ کتاب فصوص الحکم ‏ابن عربی ، یک فص به نام « فص حکمة عصمتیة فی‏کلمة فاطمیة » به آن افزود ، سپس خود ایشان آن را شرح نمود . همچنین شرح این فص توسط یکی از شاگردان مبرز ایشان به فارسی ترجمه شد و در یک جلد به چاپ رسید . ایشان درباره این کتاب می‏نویسد : در دوره‏ های تعلیم و تدریس فصوص الحکم ، همواره این خاطره به من روی می‏آورد که چرا در این کتاب ، فصی به نام یکی از زنان نادره دوران ، مانند مظهر ایمان و احسن منازل قرآن ، حضرت عصمة الله الکبری فاطمه بنت خاتم الانبیا و یا حضرت مریم بنت عمران ، منصوص در چند آیت قرآن ، اختصاص نیافته است و آن را از آدم تا خاتم ، در بیست و هفت فص فقط به مردان اختصاص داده‏است ... غرض این‏که در دوره تدریس فصوص الحکم در آمل ، چون درس به فص عیسوی رسید ، در لیله مبارکی یکی از اوتاد حلقه درس و بحثم ، به خطاب رحمانی این کلمه علیا و درّه بیضاء تشرف می‏یابد که « فص حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة » . همین بارقه ملکوتی ایجاب کرد که این فص ثمین ، به‏ عنوان متمم فصوص الحکم به لم این خوشه چین خرمن ولایت ، به منصه ظهور رسیده است (147) .

در این میان مجاهدت ‏های علمی و مستمر بیش از نیم قرن حضرت استاد سید جلالدین آشتیانی ( متولد1304ش ) در شرح ، تحقیق ، تدریس و ترویج آثار عرفانی شیخ ‏اکبر محیی ‏الدین و شارحان مکتب این عارف بزرگ را به هیچ وجه نمی‏توان نادیده گرفت . ایشان با همت بلند و کم نظیر خود ، به تنهایی بسیاری از امّهات آثار عرفانی را احیا نموده و نشر داده است . از جمله : شرح مبسوط بر مقدمه قیصری بر فصوص‏ الحکم ، شرح فصوص‏ الحکم مؤید الدین جندی ، شرح فصوص‏ الحکم قیصری با حواشی متعدد اساتید فن ، شرح بر رسائل قیصری ، تحقیق و تعلیق برتفسیر سوره حمد صدرالدین قونوی ، مقدمه بر نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص جامی ، تحقیق و تعلیق بر نصوص صدرالدین قونوی ، تحقیق و تعلیق بر مشارق الدراری فرغانی ، تصحیح و تعلیق بر مشرع الخصوص الی ‏معانی النصوص علی ‏بن احمد ، شرح و تعلیق مبسوط بر تمهید القواعد ابن ترکه ، شرح و تعلیق و مقدمه بر مصباح الهدایه امام خمینی ‏رحمه الله و... البته اینها غیر از آثار فلسفی ایشان است ، بلکه فقط شمه‏ای از آثار گران ‏قدر عرفانی این حکیم فرزانه است که در پرتو عنایات حضرت ثامن‏ الحجج علی ‏بن موسی‏ الرضا علیه السلام به منصه ظهور رسیده است .

دیگر شارحان فصوص ‏الحکم

علاوه بر نام شارحان فصوص الحکم که ذکر شد ، عثمان یحیی ، عرفان پژوه بزرگ ، نام پنجاه شرح از شارحان دیگر را نیز یادآور شده است . وی سپس از تعداد 44 شرح دیگر خبر می‏دهد که آن ‏ها را دیده اما چون نام مؤلف و عناوین آن‏ ها معلوم نبوده ، نام کتابخانه و محل نگهداری آن ‏ها را ذکر کرده است (148) .

لازم به تذکر است با توجه به این‏که عثمان یحیی با حوزه ‏های علمی و عرفانی ایران در ارتباط نبوده و اطلاع کافی در این مورد نداشته ، لذا نامی از شارحان و مدرسان بزرگ افکار و اندیشه ‏های ابن ‏عربی در ایران نبرده و این مسئله مهم مغفول واقع شده است . در صورتی که در تاریخ یک قرن گذشته بهترین شارحان و مدرسان افکار عمیق ابن‏ عربی در ایران می‏زیسته و گرمترین حوزه ‏های عرفانی را تشکیل داده و حلقات انس و درس را داشته‏اند که به برخی از آن ‏ها اشاره شد . نیز گفته شده است عثمان یحیی در تحقیق خود از کتابخانه ‏های ایران و هند و پاکستان استفاده نکرده است (149) .

فصل چهارم : نظر بزرگان اسلام درباره ابن ‏عربی‏

شخصیت کثیر الابعاد ابن ‏عربی و افکار عمیق او ، بسیاری از رجال علم و دین را به سوی خود کشانید و آن‏ ها را به مطالعه آثار و نقّادی افکارش واداشت و از این رهگذر نظرات گوناگونی درباره وی فراهم آمد :

گروهی چون به عمق معلومات و گستره اطلاعاتش پی‏بردند ، در برابرش سر تعظیم فرود آوردند و به اتفاق کلمه از مقام والای علمی و عرفانی ‏اش به نحو شایسته ستایش کردند ؛ ایمان و اعتقاد دینی و نیز مقام روحانی و معنوی‏ اش را ستودند .

اما بعضی دیگر که اقوال و افکارش را با آنچه خود از دین و شریعت فهمیده بودند ، سازگار نیافتند ، وی را کافر پنداشتند ، لذا به قدح و سرزنشش پرداختند . پاره‏ای هم متحیر ماندند و از اظهار نظر خودداری نمودند و به اصطلاح درباره ‏اش توقف کردند . بالأخره بعضی هم با این که افکار و عقایدش را برخلاف دین و مذهب یافتند ، ولی به ملاحظاتی معذورش داشتند (150) . درک آثار ابن‏ عربی در سطح عامه علما و فقها نیست و نمی‏توان از اعلام خطر ، بد فهمی ، اشتباهات و همین ‏طور از کثرت مخالفان آنان دچار تعجب شد (151) .

علامه شهید مطهری در این باره می‏نویسد : محیی ‏الدین یکی از اعاجیب روزگار است ، انسانی است شگفت و به همین دلیل اظهار عقیده ‏های متضادی درباره‏اش شده است . برخی او را ولی کامل و قطب‏ الاقطاب می‏خوانند و بعضی دیگر تا حد کفر تنزلش می‏دهند (152) . ایشان در جای دیگر می‏گوید : انسان این‏ طور اشخاص را نمی‏تواند بفهمد که چگونه‏اند . به این معنا که این ‏ها هیچ وقت در یک قالب مخصوص نگنجیده‏اند و حرکت نکرده‏اند . این است که می‏بینید درباره این‏گونه افراد اظهار نظرهای متناقض می‏شود . درباره هیچ‏کس به اندازه محیی ‏الدین متناقض ابراز نظر نشده است (153) .

پیدایش این قضاوت‏ های متضاد و به ویژه تحیّر بعضی از اندیشمندان درباره ابن ‏عربی حکایت از این واقعیت دارد که شخصیتش بسیار عمیق و کثیر الابعاد بوده است . بزرگانی که درباره محیی ‏الدین ابراز نظر نموده‏اند ، تعدادشان بیش از حد شمارش است ، به‏گونه‏ای که خود می‏تواند موضوع کتابی باشد (154) .

این جماعت به اعتبار نظرشان ، به دو گروه کلی موافق و مخالف تقسیم می‏شوند ، سپس هر یک از این دو گروه ، خود به دو قسم اهل سنّت و شیعه تقسیم می‏گردند . اکنون به ترتیب تاریخی ، به نام برخی از سرشناسان آنان اشاره می‏گردد :

موافقان اهل سنت

1. امام فخر رازی ، محمد بن عمر اشعری شافعی (544-604 ق).

2. شهاب ‏الدین ابوحفص عمر بن محمد سهروردی شافعی (539-632 ق).

3. ابوعبدالله مُحب‏الدین محمد بن محمود شافعی (537-643 ق).

4. ابوعبدالله محمد بن سعید بن یحیی شافعی دُبَیْثی واسطی (558-637 ق).

5. محمد بن عبد الله بن ابی ‏بکر قُضاعی بَلَنسی ، معروف به ابن ‏ابّار (595-658 ق).

6. عزّ الدین عبد العزیز بن عبدالسلام (577-660 ق).

7. زکریا بن محمد بن محمود انصاری اَنسی ، ملقب به جمال‏الدین و عمادالدین (605-682ق).

8. مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی (727-811 ق).

9. ابوالحسن علی بن ابراهیم بن عبد الله قاری بغدادی (متوفا 821 ق).

10. ابوالفتح محمد بن مظفرالدین محمد (متوفا 926 ق).

11. شعرانی ، عبدالوهاب بن احمد بن علی انصاری شافعی (متوفا 973 ق).

موافقان از شیعه

شهرت ابن‏ عربی به جوامع اهل سنت محدود نشد و به سرزمین‏ های شیعی نیز رسید و بیش از انتظار ، مورد توجه علمای شیعه قرار گرفت ، عده‏ای به درستی عقیده‏اش اعتراف کردند و برخی از آن ‏ها در مواردی با او اختلاف نظر داشتند . از موافقان به این افراد می‏توان اشاره کرد :

1. سعد الدین محمد بن مؤید بن عبداللّه بن علی بن حَمّویه (587-650 ق).

2. سید حیدر آملی (720-787 ق).

3. سید شهید قاضی نورالله شوشتری (956-1019 ق).

4. ابو الفضائل محمد بن حسین عاملی ، معروف به شیخ بهایی (953-1030 ق)

5. محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی ، ملقّب به صدرالمتألهین و ملاصدرا (979-1050 ق).

6. محمد بن علی بن عبدالوهاب شریف دیلمی لاهیجی ، مشهور به قطب ‏الدین اشکوری (متوفا حدود 1075 ق).

7. محمد بن مرتضی ، مشهور به ملامحسن فیض کاشانی (1007-1091ق).

8. محمد بن عبد النبی بن الصانع ، معروف به میرزا محمد اخباری نیشابوری (1178-1233 ق).

9. سید محمد صالح موسوی خلخالی طهرانی (متوفا 1306 ق).

مخالفان از اهل سنت‏

1. تقی ‏الدین ، ابوالعباس ، احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام ، معروف به ابن ‏تیمیه(661-728 ق).

2. احمد بن محمد بیابانکی ، ملقب به رکن ‏الدین و معروف به علاء الدوله سمنانی(659-736 ق).

3. سعد الدین تفتازانی ، مسعود بن عمر بن عبدالله الهروی الخراسانی (72 -792ق).

4. ابوزید عبدالرحمان بن محمد بن خلدون (807-732ق).

5. ابوالبرکات محمد بن احمد بن ایاس زین‏ الدین الناصری (852-928ق).

6. حسین بن عبدالرحمان بن محمد ، معروف به ابن ‏اهدل (779-855 ق).

7. ابراهیم بن‏عمربن حسن شافعی ، معروف به‏برهان‏الدین بِقاعی(809-885 ق).

مخالفان از شیعه

1. محمد بن طاهر بن محمد بن حسین شیرازی نجفی ، معروف به ملاّ طاهر قمی (متوفا 1098 ق).

2. محمد باقر بن محمد تقی ، معروف به علامه مجلسی(1037-1110 ق).

3. احمد بن زین ‏الدین ‏بن ابراهیم ، معروف به شیخ‏ احمد احسایی (1166-1243 ق).

4. میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی (1235-1302 ق).

5. میر محمد باقر موسوی خوانساری (1226-1313 ق).

6. حاج میرزا حسین نوری (1254-1320 ق).

7. شیخ علی ‏اکبر بن محسن اردبیلی (1269-1346 ق). (155)

پ . ن :

145) همان ، ص 29 .

146) گنجینه گوهر روان ، ص 88 .

147) شرح فص حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة ، ص 8 - 10 با تلخیص .

148) نک : نص النصوص ، مقدمه عثمان یحیی ، ص بیست و یک الی سی و چهار.

149) شرح فصوص خواجه محمد پارسا ، مقدمه مسگرنژاد ، ص‏21.

150) دکتر جهانگیری تحت دو عنوان متوقفان و معذوردارندگان ، افرادی را نام برده است . نک : محیی ‏الدین ابن‏عربی ، ‏576-572 .  

151) نص النصوص ، سید حیدر آملی ، دیباچه هانری کربن ، ص یازده .

152) آشنایی با علوم اسلامی ( کلام و عرفان ) ، ص‏114 .

153) شرح مبسوط منظومه ، ج‏1 ، ص‏238.

154) از جمله نک : هدایة الامم ، غلام ‏حسین رضا نژاد ، ص‏12-7 ؛ شرح مناقب محیی‏ الدین ، سید محمد موسوی خلخالی ، مقدمه ؛ نص‏ النصوص ، سید حیدر آملی ، پیشگفتار عثمان یحیی ، ص‏62-37.

155) برای آگاهی ازنظرات مخالفان و موافقان مراجعه شود به : محیی ‏الدین ابن عربی ، ص 508-548.

ثبت نظر