کیمیا

دو کتاب مهم ابن عربی‏

در میان تألیفات شیخ اکبر دو اثر وی دارای اهمیت بسیار می‏باشند و همواره مورد توجه عرفان پژوهان قرار گرفته است . علامه شهید مطهری می‏نویسد : از مهمترین کتاب‏ های او یکی فتوحات مکیّه است که کتابی بسیار بزرگ و در حقیقت یک دایرة المعارف عرفانی است . اثر دیگر او کتاب فصوص الحکم است ، که گرچه کوچک است ، ولی دقیق‏ترین و عمیق‏ترین متن عرفانی است ، شروح زیادی برآن نوشته شده است (117) .

حکیم الهی حسن زاده آملی در باره این دو کتاب نوشته است : فصوص الحکم و فتوحات مکیه را باید از کرامات خاص او دانست (118) .

1. فتوحات مکیه : ابن عربی این کتاب را که شبیه به یک دایرة المعارف بزرگ عرفان اسلامی است ، در طی مدت 36 سال تحریر نموده است . وی در سال 599 در مکه شروع به تألیف فتوحات مکیه کرده و در روز بیست و چهارم ربیع‏ الاول سال 636 ، یعنی دو سال پیش از مرگش از کتابت آن فراغت یافته است .

علامه حسن‏ زاده آملی می‏نویسد : فتوحات مکیه پانصد و شصت باب است که هر باب آن خود یک کتاب است . حقاً درباره فتوحات مکیه ، آن باید گفت که فقیه بزرگوار آیت ‏الله سید صدرالدین صدر گفته است : فتوحات مکیه ، به حق در موضوع خود کتاب سودمندی است و گمان نمی‏کنم در آینده ، در عالم تألیفات ، برای آن دومی به‏ وجود آید (119) . ابواب یاد شده این کتاب کبیر بی‏نظیر ، مطلقاً در مقامات چهارگانه تجلیه و تخلیه و تحلیه و فناء فی‏الله ، و نیز در بیان درجات معارج نفس است که آن را علاوه بر تجرّد عقلانی مقام فوق تجرّد یعنی مقام لایقفی نیز می‏باشد (120) . ایشان در جای دیگر می‏نویسد : تاکنون نه تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ یک از مصنفات شیخ در عالم مؤلفات دومی مانند خود ندیده است ، به خصوص فصوص و فتوحات ، ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء (121) .

شرحی در پیرامون قسمت ‏های دشوار فتوحات مکیه توسط عبد الکریم جیلی ( 832 ق ) نوشته شده و تلخیصاتی از آن به وسیله عبد الوهاب شعرانی ( 973 ق ) زیر عناوین « لواقح‏الانوار » و « الکبریت‏ الاحمر » و « الیواقیت‏ و الجواهر » تهیه شده‏ است (122) .

2.  فصوص الحکم : این کتاب در جهانِ اسلام از جمله کتاب‏ های بسیار موفق و در عرفان اسلامی بسیار مهم و مؤثر است که از زمان نگارش و نشرش همواره مورد توجه موافقان و مخالفان عرفان به نحو اعم و عرفان ابن ‏عربی به نحو اخص قرار گرفته است . عده‏ای بر این کتاب انتقاد کرده و کتاب ‏هایی در رد و جرحش نوشته‏اند . اما عده کثیری هم از آن مدح و ستایش کرده‏اند (123) .

استاد حسن ‏زاده آملی درباره این کتاب نوشته است : فصوص‏ الحکم عارف نامدار اسلامی شیخ اکبر محیی ‏الدین عربی در بیست و هفت کلمه است که مراد بیست و هفت مثال از امثله انسان کامل است ، نه آدم شخصی و نوح شخصی و داود و سلیمان شخصی و هکذا ، یعنی هر یک از آن کلمات ، نوری و مظهری خاص از مظاهر الوهیت ‏اند و این کلمات سایر و دایرند ، لذا انسانی در مسیر تکاملی بر قدم شیث است ، دیگری بر قلب ابراهیم است و دیگری عیسوی مشهد می‏گردد و چهارمی موسوی مشرب و هکذا (124) .

سرانجام تأثیر این کتاب در سیر اندیشه معنوی و عرفانی مسلمانان غیر قابل انکار است و سالیان متمادی در جامعه پهناور اسلامی به ویژه در سرزمین ایران ، از جمله کتب مهم درسی در عرفان نظری به شمار آمده است . استادان و مدرسان زبردست و پرمایه‏ای در حوزه‏ های علمی و دانشگاهها ، در سطوح بسیار عالی ، به تدریس و تعلیمش پرداخته‏اند . شارحان آگاه و دانایی هم با اعتقاد و ایمان راستین ، با نهایت علاقه و دقت به شرحش همت گماشته‏اند . در نتیجه آثار کثیری به زبان‏ های عربی ، فارسی ، ترکی ، انگلیسی ، فرانسه ، آلمانی ، اردو (125) و برخی زبان‏ های دیگر از افکار او به وجود آمده است . بنابر گزارش کارشناسان فن ، بیش از 112 شرح بر فصوص الحکم نوشته شده است (126) که معتبرترین ‏شان به ترتیب : شرح ‏های مؤید الدین جَندی ، عبد الرزاق کاشانی ، داوود قیصری ، عبد الرحمان جامی ، عبد الغنی نابلسی ، رکن ‏الدین شیرازی ، و بالاخره تعلیقات ابوالعلای عفیفی (127) و نیز شرح بالی افندی (128) و سید حیدر آملی (129) است .

فهرست کتب و رسالات‏

مؤلف محقق کتاب ارزشمند محیی الدین ابن عربی ، تعداد 511 اثر از وی را به گونه توصیفی معرفی کرده است و در آغاز آن درباره اسامی تألیفات ابن عربی آورده است : در این کتاب نام و نشان و ویژگی 511  کتاب و رساله را که پاره‏ ای از آن‏ ها به یقین و پاره‏ای دیگر به ظن قوی از آن اوست ، یادداشت می‏کنیم ، تا هم به این وسیله عظمت مقام و کثرت اطلاعات و بسیاردانی و پرکاری وی به ثبوت رسد ، هم خوانندگان را به اسم آثار و مؤلفاتش آشنایی حاصل آید (130) . در آن کتاب اطلاعات مفیدی ، مانند سال و محل چاپ بسیاری از آن ‏ها ذکر شده است (131) .

در این کتاب به سبب عدم گنجایش ، از ذکر نام آن‏ ها خود داری می‏شود و برای نمونه فقط به نام چند رساله معروف از وی اشاره می‏گردد :

- الاجوَبة علی مسائل شمس ‏الدین اسماعیل بن ‏سودکین ‏النوری ،

- الاسراء الی مقام الاسری ،

- الانسان الکامل و الاسم الاعظم ،

- الانوار فیما یُمْنَح صاحب الخلوة من الاسرار ،

- التّجلیات الالهیه ،

- التدبیرات الالهیة فی اصلاح المملکة الانسانیة ،

- الجمع و التفصیل فی اسرار معانی‏ التنزیل ،

- الذخائر و الاعلاق فی شرح ترجمان الاشواق ،

- الشجرة النُّعمانیة و الرموز الجفریة فی‏ الدولة العثمانیة ،

- العُقْلَة المُسْتَوفز فی ‏احکام الصنعة الانسانیة وتحسین الصنعة الایمانیة ،

- انشاء الجداول والدوائر و الدقائق و الرقائق و الحقائق ،

- تحفة السفره الی حضرة البررة ،

- ترجمان الاشواق ،

- تنزّل الاملاک من عالم الارواح الی عالم الافلاک ،

- جفر الامام علی بن ابی‏ طالب‏ علیه السلام ،

- حلیة الابدال و ما یظهرعنها و علیها من‏المعارف و الاحوال ،

- رسالة الانتصار،

- رسالة الی الامام فخرالدین الرازی ،

- روح ‏القدس فی مناصحة النفس ،

- شرح خلع النعلین ،

- شقّ الجیب و رفع حجاب الریب فی اظهار اسرارالغیب ،

- صلوات محیی ‏الدین ابن‏عربی ،

- عنقاء مُغرب فی معرفة ختم‏الاولیاء و شمس المغرب ،

- کتاب القدس ،

- کتاب دیوان ،

- محاضرة الابرار و مسامرة الاخیار ،

- مواقع النجوم و مَطالع اهلّة الاسرار والعلوم ،

- مشکاة الانوار ،

- نقش فصوص الحکم ،

- الوِعاء المختوم علی السّر المکتوم .

فصل سوم : شارحان و مدرّسان عرفان ابن ‏عربی

‏

اگر در مورد هر یک از رشته‏ های علوم بتوان ادعا کرد که فراگرفتن آن بدون استاد و تنها با کوشش و پشت‏کار امکان‏پذیر است ، در مورد عرفان به هیچ ‏وجه این ادعا پذیرفته نمی‏باشد ، زیرا در عرفان اسراری وجود دارد که تنها از طریق استاد ، آن هم سینه به سینه قابل انتقال می‏باشد . کسانی که با عرفان به طور عام و با آثار محیی ‏الدین به طور خاص آشنایی داشته باشند ، به خوبی می‏دانند که فهم رموز و اسرار کتاب فصوص‏ الحکم بدون ارشاد و راهنمایی یک استاد ماهر و عارف کامل تا چه اندازه می‏تواند دور از واقعیت باشد . به این ترتیب باید گفت : اگر کسی بخواهد با اندیشه ‏های محیی‏ الدین عربی آشنا شود و کلید حل رموز و اسرار آثار وی را به دست آورد ، ناچار باید آثار شاگردان با واسطه و بدون واسطه وی را مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار دهد (132) .

پس از محیی ‏الدین اصول عرفان ، بالاخص اصل « وحدت وجود » وی ، همواره محل تأمل و موضوع سخن متفکران و نویسندگان بزرگ قرار گرفته است . به گفته استاد بدیع ‏الزمان فروزانفر : بیشتر آرای عرفا و حکمای قرون اخیر از آن عقیده ، مایه گرفته و تقریباً  کتب و آرای محیی ‏الدین ، مبنای اصلی عرفان اسلامی از قرن هشتم تا عهد حاضر بوده است (133) .

علامه شهید مطهری می‏نویسد : فصوص‏ الحکم دقیقترین و عمیقترین متن عرفانی است ، شروح زیادی بر آن نوشته شده است . در هر عصری شاید دو سه نفر بیشتر پیدا نشده باشند که قادر به فهم این متن عمیق باشند (134) . و نیز علامه حسن ‏زاده آملی نوشته است : در هر عصری اوحدی از علما ، قادر به فهم و تدریس فصوص و فتوحات است (135) .

اهمیت و عظمت اندیشه ‏های ابن ‏عربی به گونه‏ای بود که برخلاف بسیاری از اندیشه ‏های بزرگ که معمولاً حجاب معاصرت مانع دیدن بزرگیشان می‏شود و از فراگیری آن در دوران معاصر خود می‏کاهد ، دیده بسیاری از معاصران را خیره کرد و آنان را متوجّه خود ساخت . گرچه شاگردان بی ‏واسطه ابن‏ عربی اندک ‏شمارند ، لیک در دوره‏ های بعدی متفکران فراوانی را می‏یابیم که به بسط و توسعه اندیشه او پرداخته و به شرح و تدریس مکتوبات و آراء و انظار وی همت گمارده ‏اند (136) .

شیخ عبدالله یافعی درباره کثرت سالکان تربیت شده نزد ابن‏ عربی گوید : چه بسیار مریدانی که همگی عارفان بالله بودند ، تربیت کرد (137) .

کتاب فصوص‏ الحکم سالیان درازی است که همواره در حوزه ‏های علمی ، از جمله کتب درسی معتبر عرفان به حساب آمده و قرن‏ هاست که شارحان آگاه و استادان ماهر و زبر دست ، به شرح و تدریسش اهتمام ورزیده و به حل مشکلات و توضیح کنایات و اشاراتش به خود بالیده‏اند . این کار منحصر به قرنی و عصری نبوده ، مراجعه به تاریخ فرهنگ و عرفان اسلامی ، روشنگر این واقعیت است که پس از وی در جمیع اعصار و قرون عده‏ای به این کار همت گماشته‏اند . حتی در عصر حاضر نیز جمعی از دوستداران علم و حکمت و صاحبان ذوق و عرفان دنباله‏کار پیشینیان را گرفته ، به شرح و تدریس و نشر و طبع کتب و اشاعه عقاید و افکارش می‏پردازند . ذکر نام همه شارحان و ناشران و مدرّسان و صاحب ‏نظران عرفان ابن عربی و ویژگی‏های کار آن‏ ها ، از حوصله این اثر خارج بوده ، نیازمند نگارش رساله‏ای جداگانه است .

استاد سید جلال ‏الدین آشتیانی درباره شرح‏ های فصوص‏ الحکم می‏نویسد : بر این اثر بی‏نظیر بالغ بر 112 شرح به عربی و فارسی و ترکی نوشته ‏اند و تمامی این نسخ در کتابخانه‏های کشور اسلامی ترکیه نگهداری می‏شود (138) . برخی گفته‏اند : 150 شرح بر فصوص الحکم نوشته شده که 130 شرح را ایرانیان نوشته‏اند (139) . قدیمی‏ ترین شرح فارسی فصوص که می‏شناسیم ظاهراً « نصوص الخصوص فی ترجمة الفصوص » نوشته بابا رکن‏ الدین شیرازی است و جدیدترین آن‏ها شرح فارسی استاد حسن ‏زاده آملی است به نام « مُمدّ الهمم » (140) . اکنون به ذکر نام چند تن از شارحان معروف به ترتیب تاریخ فوت آن‏ ها ، اکتفا می‏شود (141) .

شارحان بزرگ  فصوص‏ الحکم

‏

1 و 2 . عبداللّه بدر حبشی و اسماعیل سُوْدَکین ( متوفا 646 ق . )

3. صدرالدین محمدبن اسحاق قونوی (متوفا 673 ق.)

4. فخرالدین ابراهیم همدانی، مشهور به عراقی (متوفا 688 ق.)

5. سلیمان بن علی، معروف به عفیف‏الدین تِلمسانی (610 - 690 ق.)

6. مؤیّدالدّین بن محمد جَندی (متوفا 690 ق.)

7. سعیدالدین محمد بن احمد فَرغانی (متوفا 695 ق.)

8. کمال‏الدین عبدالرزاق کاشانی (متوفا 736 ق.)

9. داود بن محمود قیصری ساوی (متوفا 751 ق.)

10. رکن‏الدین مسعود بن عبدالله شیرازی معروف به بابارکنا (متوفا 769 ق.)

11. امیر سید علی همدانی(142) (714-786 ق.)

12. سید حیدر آملی (720 - 787 ق.)

13. شیخ محمد شیرین مغربی تبریزی (متوفا 809 ق.)

14. خواجه محمد پارسا (متوفا 822 ق.)

15. شاه نعمت‏اللّه ولی کرمانی (متوفا 834 ق.)

16. صائن‏الدین علی‏بن محمد تُرکه اصفهانی (متوفا 835 ق.)

17. تاج‏الدین حسین خوارزمی (مقتول 839 ق.)

18. نورالدین عبدالرحمان جامی (812 - 898 ق.)

19. عزیزالدین نَسَفی (قرن هفتم ق.)

20. عبدالکریم جیلی (767 - 811 ق.)

21. حسین بن معین‏الدین میبدی (متوفا 780 ق.)

22. محمدبن زین‏الدین علی بن‏ابراهیم احسائی، معروف به‏ابن‏ابی‏جمهور(بعداز 878 ق.)

23. بالی افندی (متوفا 960 ق.)

24. عبدالغنی نابلسی (متوفا 1143 ق.)

25. آقا محمدرضا قمشه‏ای (متوفا 1306 ق.)

این حکیم و عارف الهی آخرین فرد شاخص از پیروان و شارحان و مروّجان عرفانِ ابن‏عربی است و می‏توان او را در ردیف تابعان و شارحان بزرگ، از قبیل قونوی و کاشانی به شمار آورد.(143)

مدرسان و شارحان معاصر

پس از حکیم آقامحمدرضا قمشه‏ای، حوزه درسی وی در عرفان، توسط چهار تن از برجسته‏ترین شاگردانش - که خود آنان ازحکیمان بزرگ عصر شان بودند استمرار یافت که عبارتند از: میرزا ها م اشکوری (1332 ق)، میرزا حسن کرمانشاهی (1336 ق)، میرزا محمود قمی (1346 ق) و آقا میر شهاب‏الدین نیریزی شیرازی (1320 ق). از محضر این چهار شارح و مدرّس سترگ، فقیهان و عارفان بزرگانی هم‏چون : میرزا محمد علی شاه‏آبادی (1369 ق)، آقا سید حسین بادکوبه‏ای (1358 ق)، میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی (1395 ق)، میرزا مهدی آشتیانی (1372 ق)، میرزا احمد آشتیانی (1395 ق)، سید محمد کاظم عصّار (1394 ق)، محمد حسین فاضل تونی (1380 ق)، میرزا ابوالحسن شعرانی (1393 ق)، شیخ محمد تقی آملی (1395 ق) و... برخاستند، که هر کدام خود مؤسس حوزه درسی و مدرّس متون عرفانی و فلسفی بودند. در میان این طبقه، آیت الله میرزا محمد علی شاه‏آبادی از برجسته‏ترین آنان است.(144)

پ.ن :

117) آشنایی با علوم اسلامی (کلام و عرفان)، ص 114.

118) هزار و یک نکته، نکته 627.

119) المهدی، آیت الله صدر، ص‏245.

120) قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، ص‏84؛ نیز نک: معرفت نفس، ص‏474.

121) هزار و یک نکته، نکته 627.

122) دانشنامه ایران و اسلام، ج‏5، ص‏711.

123) نک: ارزش میراث صوفیه، ص‏113.

124) قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، ص‏83؛ نک: هزار و یک کلمه، کلمه 466؛ هزار و یک نکته، نکته

5؛ معرفت نفس، ص‏474؛ یازده رساله فارسی، ص‏244.

125) برای آگاهی از مشخصات ترجمه‏ها نک: ابعاد عرفان اسلامی، آنه ماری شیمل، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص‏435.

126) نک: شرح مقدمه قیصری، ص‏23؛ دانشنامه جهان اسلام، ج‏1، ص‏33.

127) محیی‏الدین ابن‏عربی، ص‏93.

128) شرح فصوص الحکم جندی، مقدمه ابراهیمی دینانی، ص‏29.

129) دایرةالمعارف تشیع، ج‏1، ص‏348.

130) محیی الدین ابن عربی، ص 107.

131) نک: همان، ص 134-108.

132) شرح فصوص الحکم جندی، مقدمه ابراهیمی دینانی، ص‏31.

133) رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا، ص‏42 (پاورقی).

134) آشنایی با علوم اسلامی (کلام و عرفان)، ص‏115.

135) دومین یادنامه علامه طباطبایی، ص‏41.

136) سِفر عشق، سید عباس حسینی قائم مقامی، ص‏19 و20.

137) البرهان الازهر، ص‏23؛ دایرة المعارف تشیع، ج‏1، ص‏348.

138) شرح مقدمه قیصری، ص‏23.

139) دانشنامه جهان اسلام، ج‏1، ص‏33؛ نیز ر.ک: نقد النصوص جامی، مقدمه ویلیام چیتیک، ص پنج.

 یازده.

141) برای آگاهی بیشتر از شارحان عرفان و افکار ابن‏عربی مراجعه شود به: محیی‏الدین ابن‏عربی، صص‏599-577؛ نص‏النصوص، سیدحیدرآملی، پیشگفتار عثمان‏یحیی، صص‏36-21؛ شارحان مکتب ابن‏عربی، علی‏صفایی، ص 143؛ نقد تهافت غزالی، استاد آشتیانی، ص‏65 و 66؛ شرح م دمه قیصری، استادآشتیانی، صص‏37-23؛ دنباله جست‏وجو در تصوف‏ایران، زرین‏کوب، صص‏157-119.

142) نک: ابعاد عرفانی اسلام، آن‏ماری شیمل، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص‏426.

143) محیی الدین ابن عربی، ص 596.

144) سفر عشق، سید عباس حسینی قائم مقامی، ص 25، با تلخیص.

ثبت نظر