کیمیا

    گوهر اخلاص «گوهرشناسى‏» کار هر کس نیست. شناخت «عمل مخلصانه‏»، واقعا دشوار است. امام صادق ‏علیه‌السلام یکى از نشانه‏ها و معیارهاى آن را چنین بیان فرموده ‏است: «عمل خالص، آن است که نخواهى جز خدا، کسى تو را بر آن بستاید».(5) گاهى در سویداى درونت، در اعماق دلت، نیت و انگیزه‏اى است که‏ خودت هم به سختى متوجه آن مى‏شوى. همان نیت پنهان، گاهى عمل را تباه مى‏سازد و خرمن را به آتش‏ مى‏کشد. انسان‏هاى وارسته، چنان روح بلندى دارند که جز «تقرب به خدا» عامل دیگرى آنان را به کار، به ویژه کارهاى عبادى و صالحات، برنمى‏انگیزد. «گداى کوى تو، از هشت‏خلد، مستغنى است اسیر قید تو، از هر دو عالم، آزاد است‏».(6) آیا عارف‏تر و عاشق‏تر از «على‏» مى‏شناسى؟ اخلاص و راه و رسم ‏بندگى هم باید از این امام عاشقان آموخت. عبادت، براى رسیدن به نعمت‏هاى بهشت، عبادت تاجران سوداگراست و امید عطا و ثواب داشتن، دکاندارى است و عبادت به خاطر دورى ازآتش، کار بردگان ترسو است. این است عبادت عارفان عاشق. این همان است که على‏ علیه‌السلام فرمود: «کسانى خداوند را نه بدان امید، و نه روى این ترس، بلکه از روى سپاس‏ و شکر پرستیدند که این عبادت آزادگان است‏».(7) خالص کردن عبادت، کار اولیاء خداست. به یاد آوریم، روزى را که خداوند خواهد فرمود: «من، تو را بودم. تو که را بودى؟...» چه کمیاب است «گوهر اخلاص‏»! و چه فراوان است کالاهاى «ریایى‏» در بازار اعمال! وقتى مزد و پاداش را خدا مى‏دهد، چرا کار براى دیگران؟ تصفیه‌کردن «عمل‏» از انگیزه‏هاى غیرالهى، کارى دشوار است(8) ، ولى‏لازم و کارساز. بدون آن، چه امیدى به اجر خدایى؟ دیده‏اى که بعضى «انفاق‏» مى‏کنند، تا سخاوتمند به شمار آیند، «نماز» مى‏خوانند، تا آدم خوبى شناخته شوند، به جبهه مى‏روند، تا انقلابى به شمارآیند، به نیازمندان، سیل‌زدگان و صندوق‏هاى امداد، کمک مى‏کنند، تا کسب اعتبار کنند، مى‏نویسند، تا مشهور شوند، درس مى‏خوانند، تا دانش و معلومات خود را به رخ این و آن بکشند. صد تاى این‌ها به یک قاز نمى‏ارزد. آیا دوست دارى به خاطر «کار نیک‏»، ستایشت کنند؟ آیا واقعا براى تو مهم است که بدانند فلان کار شایسته را انجام داده‏اى، یا چندان فرقى نمى‏کند؟! رد پاى «ریا» را که ظریف‏تر از اثر پاى مورچه بر سنگى سخت در شبى‏تاریک است، همین جاها مى‏توان پیدا کرد. اینجاست که آدم مى‏فهمد «اخلاص‏»، واقعا یک گوهر کمیاب است و ارزنده. آیا تو حاضرى از بازار، یک «کالاى معیوب‏» و «جنس خراب‏» را بخرى؟ کارهاى ریایى، همان اجناس خراب است. خدا که مشترى اعمال ماست، جز «متاع خوب‏» نمى‏خرد. پس... چرا ریا؟   از هیچ تا همه انسان، گاهى از «هیچ‏» به «همه‏» مى‏رسد، و گاهى از همه به «هیچ‏»! خوب محض است، شر محض مى‏گردد. منحرف است، به حقیقت مى‏رسد و صالح مى‏شود. عالم و داناست، اما «غرور علمى‏» او را بر زمین مى‏زند. گنه‌کار و عاصى است، اما «توبه‏»، او را «عبد صالح‏» مى‏سازد. اینها همه ممکن و شدنى است و از انسان بعید نیست که هرگونه ‏تحولى را در خود ایجاد کند. این نکته، از یک سو امیدوار کننده و الهام‏بخش است، از سویى هم‏ خطرناک و لغزاننده، تا انسان چگونه از امانت «انتخاب‏» استفاده کند! چه دل‌هاى سنگى که یکباره همچون موم، نرم شده است، و چه‏ دیده‏هاى خشک و جامد، که با یاد خدا و تاثیر موعظه، متاثر شده و به اشک‏ نشسته و چشمه‏سار خوف و خشیت گشته است. تضمینى نیست که یک انسان نیک، تا ابد نیکو بماند. چنان هم نیست که یک فرد تبهکار و زشتخو، تا پایان در تباهى و آلودگى باقى بماند و درهاى هدایت و رشد، به رویش بسته باشد. مگر نه ‏اینکه پیامبران آمده‏اند تا بدان را خوب کنند و بردگان هوس و بندگان دنیا را، صاحبان خرد و سروران آخرت سازند؟ کجاست که «برده‏»ها را «آزاد» مى‏سازد؟ انسان که کمتر از حیوانات نیست! وقتى سگ و طوطى و اسب و مار و باز شکارى تحول پذیرند، انسان که اشرف مخلوقات و مورد تکلیف الهى‏ است، چرا نباشد؟... که هست! دل انسان سخت‏تر از سنگ و فولاد که‏ نیست، پس مى‏تواند شکل‏پذیر باشد. اگر به تربیت جان و تصفیه‌ی دل بپردازیم، مى‏توانیم خود را از «چاه‏بردگى‏» تا «اوج برازندگى‏» بالا بکشیم. نقش «محیط‏»، «مربى‏»، «تذکر» و «تفکر» را نمى‏توان انکار کرد، چرا به «تربیت‏خود» کمتر مى‏پردازیم؟ تربیت پخته کند هر خام را نیک سازد بخت ‏بد فرجام را وا رهاند مرد را از بندگى مغز و معنى مى‏دهد بر زندگى خوشا آنان که تربیت پذیرند و پند نیوش!... انسان، در گیر و دار دو جاذبه قرار دارد: «الهى‏» و «نفسانى‏». «نفس‏»، به گناه و پیروى از هوس‏ها و عمل به خواسته‌ی دل مى‏خواند، و... «خدا»، به ترک هواى نفس و تمایلات حیوانى. از هر کدام اطاعت کنى، باید دیگرى را نافرمانى کنى و به هر یک‏ نزدیک شوى، از دیگرى دور مى‏گردى. مقتضاى بندگى، اطاعت فرمان‏خداست و تسلیم امر و اراده «مولى‏» بودن. اگر «بنده‏»ایم، طاعتمان باید. و اگر «مطیع‏» مولاییم، اطاعت و تسلیم، باید در عمل و زندگى آشکار شود. و گرنه، چه فرقى میان آنکه «مولا» ندارد و آنکه مولایش خداست؟ نداشتن روحیه‌ی عبودیت و بندگى و تسلیم، نشان چیست؟ و گستاخى و جرات بر گناه، دلیل چیست؟ آنچه انسان را به «معصیت‏» مى‏کشد، «غفلت‏» است. فراموش کردن بندگى خود و ولایت پروردگار. «گناه‏»، معلول لحظات غفلت انسان و «خدا فراموشى‏» است. وقتى ‏عقل، مغلوب نفس اماره شود، محصولى جز گناه به بار نمى‏آورد. کسى تن ‏به گناه مى‏دهد و دل به معصیت مى‏سپارد که از عواقب آن نیز غافل باشد، یا بى خبر. مگر نه این که دوزخ، فرجام گنه‌کاران است؟ پس چرا نافرمانى؟ امام باقر علیه‌السلام مى‏فرماید: «شگفتا از کسى که از ترس بیمارى، از غذا پرهیز مى‏کند، اما از ترس‏آتش، از معصیت ناپرهیزکار است!». راستى هم شگفتا!... اما آنکه به عبودیت ‏خود و ربوبیت ‏خالق، معترف است، خود را در قید طاعت مقید مى‏داند و در بند «بندگى خدا» حس مى‏کند، نه یله و رها که هرچه مى‏خواهد بکند و هر چه مى‏خواهد بگوید و هرگونه که مى‏خواهد باشد! مگر مى‏توان خدا را عالم و بصیر و شاهد و حاضر و ناظر دید و گناه کرد؟ در لحظه‌ی گناه، شعله‌ی ایمان در دل فروکش مى‏کند و گاهى هم به ‏خاموشى مى‏رسد. ...این چراغ را، روشن نگه داریم.   پ.ن: 5) العمل الخالص الذى لا ترید انح یحمدک علیه احد الا الله عز و جل(محجة‏البیضاء، ج 8، ص 128). 6) حافظ. 7) نهج البلاغه، صبحى صالح، حکمت 234. 8) تصفیة العمل اشد من العمل (امام على‏علیه السلام).