کیمیا

    بیمارى‏هاى اخلاقى گرچه بعضى از روى علم و عمد، بد مى‏کنند و سراغ معصیت مى‏روند؛ اما عده‏اى نیز ناآگاهانه به سراغ بدى مى‏روند و چون خوبى‏ها را نمى‏شناسند، در پى آن نمى‏روند. اگر آنجا پند و هشدار سودمند است، اینجا تذکر و تعلیم، مفید است. رذایل چیست تا از آن‌ها بپرهیزیم؟ فضایل کدام است، تا به آن‌ها آراسته شویم؟ به جستجوى متون دینى و رهنمودهاى قرآنى، حدیثى مى رویم، آنگاه ‏با کتاب دل و نفسمان تطبیق مى‏کنیم. تعالیم وحى مى‏گوید: خصلت‏ها وعمل‌هایى همچون: ترس، حقارت نفس، خودکم‌بینى، دون همتى، شتابزدگى، بدگمانى، بددهانى، عصبانیت، انتقام جویى، تندخویى، بدرفتارى، کینه‏توزى، خودپسندى، تکبر، حق‏پوشى، تعصب، لجاجت، قساوت قلب، حسد و... زشت است و از رذایل محسوب مى‏گردد. اگر مى‏خواهید در مقایسه‌ی لوح ضمیر خود با این خصال ناپسند، فهرست کامل‌ترى داشته باشید، بر موارد بالا این‏ها را هم بیفزایید: غیبت، استهزاى دیگران، خودخواهى، شایعه‌پراکنى، جاه‏طلبى، ریاکارى، ناسپاسى، حیله‌گرى، دنیادوستى، طمع، دورویى، دروغ‌گویى، مردم‌آزارى، قطع رحم، دو به هم زنى، سخن‌چینى، بخل، حرص. شناخت دردها نیمى از درمان است و براى خودشناسى و ارزیابى ‏وضعیت روحى و اخلاقى خویش، لیست کامل‌ترى از این آفات لازم است. اوراق «پرونده‌ی دل‏» را باید ورق زد و صفحه به صفحه در جستجوى این‏آفت‌ها بود. هر جا یافتیم، بى‏درنگ آن «اوراق سیاه‏» را باید «پاکسازى‏»کنیم، و گرنه به جا ماندن این رذایل در پرونده‌ی ما، روزى کار به دستمان‏ مى‏دهد و رسوایمان مى‏سازد. کدام یک از این دردها خطرناکتر است تا زودتر به مداوا بپردازیم؟ آن سوى صفحه‌ی دل را هم مرور کنیم، البته با حدیثى از پیامبر خطاب‏ به مولا علیه‌السلام که فرمود: «از اخلاق مؤمنان، حضور در نماز است و شتاب در پرداخت زکات، اطعام ‏به مسکینان، دست نوازش بر سر یتیمان کشیدن، پاکسازى درون، اگر سخن گوید به دروغ نپردازد، چون وعده دهد تخلف نکند، اگر امانت‌دار شود خیانت نکند، حرف که مى‏زند صادق باشد، راهب شب و شیر روز، روزه‌دار شب خیز و متهجد، که آزارش به همسایه نمى‏رسد و بر زمین، متواضعانه راه مى‏رود و...». این هم فهرست کوتاهى از برخى فضایل. مکتب، تنها «انسان‏»هاى خوب را به عنوان «الگو» معرفى نمى‏کند، بلکه خصلت‏هاى نیک را هم بر مى‏شمارد و به آن‌ها فرا مى‏خواند و تنها از انسان‏هاى بد، نکوهش نمى‏کند، بلکه اوصاف زشت را هم معرفى مى‏کند و از آن‌ها پرهیز مى‏دهد. از آن نمونه‏ها باید «الهام‏» گرفت و از این نمونه‏ها «عبرت‏»! پیمودن وادى سیر و سلوک، هم سخت است، هم آسان! ذکر و ختومات و چله‏نشینى و عزلت‌گزینى و اوراد نمى‏خواهد. مهم،«عمل‏» است، طبق آنچه «مولى‏» مى‏گوید. این است که هم سهل است و هم ممتنع، هم راحت و هم دشوار. اگرکسى خویش را «بنده‏» بداند و به مقتضاى بندگى، «اطاعت‏» از صاحب‏خود کند، صدها مرحله از سلوک را پیموده است. ولى... همین یک گام، یعنى «مطیع بودن‏» دشوار است و نیازمند اراده‏هایى استوار و عزم‌هایى‏آهنین. رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: «در دنیا دو حکیم فرزانه بودند که سالى یک بار همدیگر را مى‏دیدند، در هر نوبت نیز، یکى آن دیگرى را موعظه مى‏کرد. در یکى از این دیدارها یکى به آن دیگر گفت: مرا موعظه کن، موعظه‏اى جامع و موجز، چون‏ نمى‏توانم مانع عبادت تو شوم. گفت: برادرم! دقت کن که خداوند، در آنجا که نهى کرده، تو را نبیند و آنجا که دستور داده، تو را غایب نبیند».(9) همین. آرى همین. جمله‏اى کوتاه است، ولى جهانى حکمت و پند درآن نهفته است. انجام واجبات و ترک محرمات، عبارت دیگرى از همین دستورالعمل ‏سازندگى و خودسازى است که در برخى احادیث آمده و براى‏ «پرهیزکارترین‏» انسان شدن، بر همین دو کلمه تاکید شده است. اگر همه‌ی جهان را چشم و گوش بدانیم، اگر خود را در حصارى از دستگاه‌هاى ضبط‌کننده و فیلمبردار احساس کنیم، و اگر خود را «بنده‏» بدانیم، نتیجه همان خواهد بود که حضرت رسالت فرمود. آنجا که امر اوست، غایب نبودن و آنجا که نهى اوست، حاضر نبودن. «در خانه اگر کس‏ است، یک حرف بس است!». آنکه «خلاف‏» مى‏کند، حتى اگر «جریمه‏» آن را هم بپردازد، شکستن ‏حرمت «قانون‏» با پرداخت جریمه جبران نمى‏شود. «گناه‏»، یک تخلف از قانون خدا به شمار مى‏آید. «توبه‏» هم به عنوان راهى براى محو «عواقب کیفرى‏» آن قرار داده ‏شده است. ولى آثار روحى گناه بر فرد و پیامدهاى منفى آن بر جامعه، باتوبه جبران نمى‏شود. ممکن است کسى که دچار یک سانحه‌ی تصادف یا سوختگى شده، با مراجعه فورى به پزشک، سلامت‏ خود را باز یابد و از مرگ نجات یابد، ولى‏آثار آن بر چهره و اعضاى او، گاهى تا آخر عمر هم باقى است. آیا رعایت احتیاط و پیشگیرى از بروز آتش‏سوزى یا حادثه، بهتر نیست؟! همچنان که در امور درمانى، رعایت ‏بهداشت و پیشگیرى از ابتلا، هم ‏بهتر از معالجه است و هم آسانتر و کم خرج‏تر، در امور معنوى و روحى هم‏ «پرهیز از گناه‏»، هم آسان‏تر و هم مقرون به صرفه‏تر از «توبه‏» است. آثار گناه، بر چهره‌ی روح و جان باقى مى‏ماند. چه بسا گاهى هم فرصت‏یا توفیق «توبه‏» به دست نمى‏آید و آنکه توبه ‏از گناه را به «آینده‏» موکول مى‏کند، حادثه‏اى، اجلى، غفلتى، آن آینده را از دست او مى‏گیرد. اگر خیلى هم اهل جمع آورى «ثواب‏» و انجام «مستحبات‏» نیستیم، دست کم این هنر را از خود نشان دهیم که خلاف و گناه نکنیم. کدام یک در سرانجام و سرنوشت ما مؤثرتر است؟ ترک گناه یا کسب‏ ثواب؟ پیامبر خدا به امام على‏ علیه‌السلام فرموده است: هر که از حرام‏هاى خدا پرهیز کند، از پرهیزکارترین مردم است.(10)   انگیزه پرورى شوق عمل، ریشه در شناخت «ارزش‏» و «پاداش‏» آن دارد. کسى که در کار خویش، سست و بى‏نیت و فاقد انگیزه مى‏شود، یا کارش ‏بى‏ارزش است، یا به ارزش کار خود توجه ندارد، یا از اجر و ثواب آن غافل ‏است. همه انتظار دارند که نسبت ‏به کارى که مى‏کنند، «تشویق‏» شوند. تقدیر دیگران، نقش «شوق‏انگیزى‏» و «انگیزه پرورى‏» دارد. اگر آن مشوق، خدا باشد، نیت قوى‏تر مى‏شود. اگر پاداش دهنده، پروردگار تو باشد، انگیزه‏اى برتر تو را به تلاش وا مى‏دارد. مرز میان اخلاص و ریا همین جاست. به خاطر چه کسى کار مى‏کنى؟ انتظار مزد و اجر از که دارى؟ دانستن و آگاه شدن چه کسى برایت مهم‏است؟ اینکه انبیا، هرگز از دعوت و ارشاد و جهاد خسته نمى‏شدند، چون جز از خدا انتظار پاداش و تقدیر نداشتند (ان اجرى الا على الله).(11) اینکه اولیاى الهى، نیتى قوى و اراده‏اى خلل‏ناپذیر در راه اهداف ‏خویش داشتند و دارند، چون چشم بیناى خدا را در همه حال، حاضر و ناظر خویش مى‏دیدند. پس چه جاى خستگى یا به ستوه‌آمدن یا از دست دادن ‏انگیزه و سست‏شدن در عمل؟! به محتواى ارزشى کار خویش چه قدر شناخت و عقیده دارى؟ محتواى کار تو مى‏تواند بزرگترین مشوق تو باشد. وقتى اهل باطل در راه خویش، اصرار و پشت کار دارند، تو در راه «حق‏» چرا بى حال و بى‏انگیزه باشى؟ وقتى پیروان شیطان، پیوسته در حال جذب نیرو براى شیطانند، چرا پیروان رحمان در جذب نیرو براى اردوى ایمان و جبهه خیر و صلاح، کوشا نباشند؟ اگر به راه مقدس خویش، عاشق باشى، از تهمت جنون نمى‏ترسى. اگر به حقانیت راه و مرام و مسیر خود اطمینان داشته باشى، اتحاد نیروهاى مخالف، باید عزم تو را جزم‏تر و انگیزه‏ات را قوى‏تر سازد، نه آنکه‏تو را از کار بیندازد! هر چه صف شیطان منسجم‏تر شود، تو نیز صف رحمانیان را منسجم‏تر و «تلاش رحمانى‏» خویش را قوى‏تر و گسترده‏تر ساز. نبرد حق‏ و باطل از قدیم بوده، تا آخر هم خواهد بود. تو اگر سرباز اردوى حقى، به‏تقویت انگیزه بپرداز، و به تصفیه‌ی آن. «که... راه پرخطر است و حرامیان در پیش!». محک ارزیابى عمل‌ها «نیت‏» است. شاید شکل کار و صورت ظاهر عمل، زیبا باشد، اما اگر نیتى که در وراى‏آن نهفته، زشت‏باشد، کار را هم زشت مى‏کند. نفاق و ریا و تظاهر، ریشه در همین دارد، آرایش بیرون و آلایش درون! از سوى دیگر، میان نیت تا عمل، گاهى فرسنگ‌ها فاصله است. چنان نیست که هرگاه تصمیم گرفتى، موفق به عمل شوى و نیت و انگیزه را از آن مرحله، به مرحله اجرا برسانى. هزار مانع و رادع در کار است.تردیدها، دودلى‏ها و وسوسه‏ها سدى به وجود مى‏آورد، میان «تصمیم‏» و«عمل‏». این، آفتى است که حتى در نیت‏هاى خوب و انگیزه‏هاى مقدس‏ نیز پیش مى‏آید. به همان اندازه که تاکید شده بى‌فکر و تدبیر، کارى نکنید که پشیمان ‏مى‏شوید، سفارش کرده‏اند که وقتى به مرحله‌ی «یقین‏» رسیدید، «عمل‏» و «اقدام‏» کنید(12) و میدان را براى «شک‌آفرینى‏» وسوسه گران و خناسان ‏خالى نگذارید. هم باید نیت‏ها و انگیزه‏ها را سالم و صالح و خدایى ساخت، هم در کار خیر و راه حق و برنامه‏هاى مثبت، تردید به خود راه نداد و امروز و فردا نکرد،که از نیت تا عمل، حفره‏هاى خطرناک و لحظه‏هاى یاس آور، بسیار است.   پ.ن: 9) انظر ان لا یراک الله حیث نهاک و لا یفقدک حیث امرک (العلم و الحکمة فى‏الکتاب و السنه، رى شهرى، ص 99). 10) من ورع عن محارم الله فهو من اورع الناس (وسائل الشیعه، ج 11، ص 195). 11) یونس، آیه 72. 12) لا تجعلوا علمکم جهلا و یقینکم شکا، اذا علمتم فاعملوا و اذا تیقنتم‏فاقدموا (نهج‏البلاغه، صبحى صالح، حکمت 274).