کیمیا

    نگاه چشم، دریچه‏اى به دنیاى قلب است. «دیدن‏» و «نظر»، خواستن دل را در پى دارد.(17) با این حساب، باید به آنچه در «چشم‌انداز» ما قرار مى‏گیرد، حساس‏ باشیم. دیدنى‏ها، چه خوب و چه بد، گرایش ما را به سوى خود «جذب‏» مى‏کند و ما اغلب، مجذوب چیزى مى‏شویم که مى‏بینیم. اگر به افق دور دست ‏بنگریم، «وسعت دید» پیدا مى‏کنیم و اگر فقط به ‏جلوى پاى خود نگاه کنیم، «نقد‌اندیش‏» و «حاضرگرا» و «تنگ‌نظر»مى‏شویم. آنچه به صورت تصویر، فیلم، منظره، خط، تابلو، چهره و... در برابر دید ما قرار مى‏گیرد، به درون و روح و فکر ما نفوذ مى‏کند. درست است که مى‏توان از کتاب تاریخ، با زندگى گذشتگان آشنا شد واز سرانجام آنان «عبرت‏» گرفت، ولى چرا در قرآن کریم، آن همه تاکید است که: بروید، بگردید، ببینید و عبرت بگیرید؟! چون در «دیدن‏»، اثرى‏است که در خواندن و شنیدن نیست. «نگاه حرام‏» چرا آن همه نکوهیده است، چون دل را هم به دنبال ‏حرام مى‏کشد. نگاه به چهره‌ی عالم، نگاه به در خانه‌ی عالم، نگاه به کعبه، نگاه به صفحه‌ی ‏قرآن چرا عبادت است و ثواب دارد؟ چون این نگاه، جلوه‏هایى از معنویت و پاکى و حق را به درون انسان منتقل مى‏کند. عارفان، مراقب چشم و نگاه خویشند. به حرام نمى‏نگرند، تا تیرگى و سیاهى از روزنه‌ی «نگاه ناپاک‏» به «خانه‌ی دل‏» نفوذ نکند. وقتى دل، از راه چشم تغذیه مى‏شود، چرا «غذاى حرام‏» به آن بدهیم؟ زنى زیبا از گذرگاهى عبور کرد. حضرت على‏ علیه‌السلام و جمعى هم نشسته‏ بودند. یکى از حاضران، با چشم و نگاه، آن زن را تعقیب کرد. حضرت او را نکوهش کرد و فرمود: همین گونه نگاه‌هاست که شهوت جنسى را بر مى‏انگیزد...(18) براى طهارت درون، دیده را پاک نگاه داریم و بر این پنجره، دیدبانى کنیم. هر کس نقطه یا نقاط ضعفى دارد. نقطه‌ضعف برخى هم «شهوت‏» و«مسایل جنسى‏» است. آنکه نتواند این غریزه را تحت کنترل خویش آورد، گاهى آبروى یک‏ عمر را در یک «لحظه‏» و با یک «نگاه‏» مى‏بازد. بسیارند افراد ضعیف‏النفسى که چون اراده‏اى قوى ندارند، مغلوب‏ «شهوت‏» مى‏شوند و معصیت‏هایى از «نگاه حرام‏» و «چشم‌چرانى‏»گرفته، تا ارتباط‌هاى نامشروع و فسق و فجور و... را مرتکب مى‏شوند، و البته که بعد از آن هم به خاطر رسوایى، پشیمان مى‏شوند. ولى... مگر آبروى ریخته، قابل جمع‏کردن است؟ کشتن نفس و سرکوب غرایز، اسلامى و شرعى نیست، ولى مهار آن، هم شدنى است، هم مطلوب دین. این همان است که با «عفاف‏» از آن یاد مى‏شود و تقویت نیروى تقوا، مهارى است‏ بر سرکشى نفس و لجامى است‏ بر طغیان غرایز. حتى روزه گرفتن، طغیان و فوران نیروى شهوت را کاهش مى‏دهد. و ازپرخورى و شکمبارگى نیز، جز شدت و صولت «قوه‌ی شهویه‏» برنیاید. اگر نیروى جنسى در اختیار و مهار انسان نباشد، همچون مرکبى ‏چموش و حیوانى لجام گسیخته، سوار را بر زمین مى‏زند و اگر این غریزه،تعدیل شده و در مسیر صحیح و طبیعى به کار گرفته نشود، مزرعه‌ی عمر انسان چراگاه شیاطین پیدا و پنهان مى‏شود. گاهى نگاه، اولین گام یک «راه اشتباه‏» است. کسى که نگاه‌هایش را تحت اختیار نداشته باشد، در سراشیبى غیرقابل کنترل قرار مى‏گیرد. اگر در احادیث، نگاه را تیرى از تیرهاى ابلیس‏ شمرده‏اند، از این رهگذر است.(19) اسیران نگاه، فراوانند. آنکه نتواند حریف پلک‏هاى خویش شود و آن را بر روى حرام و ناروا ببندد، چگونه ادعاى اراده و خودساختگى دارد؟! شیطان، پیوسته دل‏هاى جوانان را هدف تیر نگاه قرار مى‏دهد. آنچه‏ این تیرها را مى‏شکند، «عفاف‏» است. و آنچه سپر در برابر هجوم شهوت ‏است، «تقوا»ست.   مسند نشین قناعت چه کسى آزاد است و چه کسى اسیر؟ گاهى زندان و زنجیر، بر دست و پاست و «جسم‏» را به بند کشیده است، گاهى هم روح و فکر، در زندان خصلت‏هاى بد و عادات شوم و اعمال‏ناپسند، زندانى است. اسارت جسم، پا را از رفتن و اندام را از جابجایى و تحرک باز مى‏دارد. اما... روح اسیر و فکر گرفتار، از طیران و پرواز در فضاهاى بازترى محروم ‏مى‏شود. به قول سعدى، اگر انسان از «پاى‏بند شهوت‏» به درآید، طیران آدمیت‏ را هم شاهد خواهد بود، که پر اوج‏تر از طیران مرغ است.(20) بنده‌ی شکم و شهوت، اسیرى گرفتار است، هرچند خود را «آزاد» پندارد. «معتاد»، زندانى یک عادت شوم است، دنیاپرست، اسیر ثروت‏اندوزى ‏است، طمع‌کار، در قید و بند مال و منال، زندانى است. آزاده کسى است که از دام تمنیات رها باشد و مالک دنیا و ثروت باشد، نه مملوک و برده‌ی آن. با این معیار و مقیاس، بسیارى از آزادان اسیرند، و بسیارى از اسیران،آزاده‏اند. گرفتار هر چه باشى، اسیر و برده‌ی آنى. حضرت على ‏علیه‌السلام فرمود: «العبد حر ان قنع، الحر عبد ان طمع‏».(21) «بنده، اگر اهل «قناعت‏» باشد، آزاد است و آزاد، اگر اهل «طمع‏» باشد، برده است. آنکه از سرمایه‌ی قناعت ‏برخوردار است، بر «افزون‌خواهى‏» و تمایلات ‏سیرى‏ناپذیر خود مهار مى‏زند. نمى‏خواهد، تا به خاطر «خواستن‏»، به ذلت‏ نیفتد. ولى گرفتاران بیمارى طمع، سیرى نمى‏شناسند، چرا که دنیا دریایى ‏است ‏با آب شور، که هر چه بیشتر جمع کنند، تشنه‏تر مى‏شوند. آزمندان، چون مهار بر «خواسته‏»هاى خویش نمى‏زنند، طمع و حرص، آنان را به‏ ذلت و خوارى و حقارت و بردگى مى‏کشد، تا به آنچه مى‏خواهند، برسند، ازهر راه و به هر صورت که باشد!... آنکه مسندنشین کاخ قناعت است، آزاد است.(22) آنکه گرفتار حرص و آز و افزون‏طلبى است، همیشه برده و گرفتار است. چه بسیارند آزادان گرفتار! و توانگران فقیر! این آزادگى و گرفتارى، یا توانگرى و فقر، به اراده و ارادت انسان باز مى‏گردد. داشتن «عزم‏» و «اراده‏»، در سعادت هر کس نقش دارد، و در سعادت و کمال «جوانان‏»، بیشتر! زندگى، همچون حرکت در مسیرى است پرسنگلاخ و پرنشیب و فراز، با طوفان‏هایى که مى‏وزد و موج‏هایى که بر مى‏خیزد و موانعى که راه را بر ما مى‏بندد و حرکت را کند مى‏سازد. تقویت عزم و اراده هم، برنامه و تمرین مى‏خواهد. «روزه و رمضان‏»، فرصتى و برنامه‏اى براى همین هدف است. گرچه به ظاهر، نوعى کنترل و محدودیت در خوراک و لذائذ و... است، لیکن از رهگذر همین کنترل‏ها، هم فکر و اخلاق و عمل، سالم مى‏ماند، هم اراده‌ی جوان تقویت مى‏شود و با «داشتن و نخوردن‏» و «خواستن و مهار بر خواسته‏ها زدن‏»، نیروى عزم و تصمیم، افزایش مى‏یابد. سرعت‏گیرهاى خیابان‏ها و گذرگاه‌ها، یا تعیین حداکثر سرعت در رانندگى، گرچه ابتدا به نظر انسان تلخ و دشوار مى‏آید، ولى فرجام آن، «سلامتى‏» است و جلوگیرى از «خطر» و بروز «حادثه‏»! «روزه‏» نیز، روح را پاک، اراده را قوى، جسم را تندرست و دل را خاشع ‏مى‏سازد. آیا اینها ارزش اندکى است؟ کلام الهى در قرآن که بر فریضه‌ی روزه تاکید دارد، محور عمده‌ی آثار و برکات آن را «تقوا» مى‏شمارد.(لعلکم تتقون).(23) و مگر تقوا، چیزى جز خویشتن‌دارى از معصیت و پرهیز از گناه، در سایه‌ی ایمان استوار است؟ «تقویت اراده‏» را به عنوان درسى از رمضان و روزه، از یاد نبریم.   پ.ن: 17) هر آنچه دیده بیند، دل کند یاد (بابا طاهر). 18) نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت 412. 19) امام صادق‏علیه السلام: ایاکم و النظر، فانه سهم من سهام ابلیس (وسائل‏الشیعه، ج‏14،ص 60). 20) طیران مرغ دیدى؟ تو ز پاى بند شهوت به در آى، تا ببینى طیران آدمیت. 21) غررالحکم. 22) ما محو تجلى الهیم آسوده ز حب مال و جاهیم همواره به مسند قناعت در کشور فقر، پادشاهیم. 23) بقره، آیه 183.