کیمیا

    سخن و سکوت «زبان‏»، یا کلید بهشت است، یا دوزخ! شگفتا از کارسازى مهم این قطعه‌گوشت در دهان! چه بسیار «حق‏»هایى که ناحق مى‏شود، با یک «شهادت دروغ‏». و چه ‏«ناحق‏»هایى لباس حق مى‏پوشد، با یک اعتراف نابجا. بازى با آبروى دیگران خطرناک است. چه حیثیت‏هایى که با یک ‏غیبت و تهمت‏ بر باد مى‏رود و دیگر بازگشتى نیست و آبروى ریخته برخاک، جمع‌شدنى نیست. چه دوستی‌هایى که با یک کلمه به دشمنى و جدایى مبدل مى‏شود، چه «کلمه‏»هایى که رمز ناسپاسى و کفران است و موجب «سلب‏نعمت‏» مى‏گردد و نقمت و عذاب مى‏آورد.(3) آنان که بر گفته‏هاى نابجاى خویش پشیمان مى‏شوند، بسیارند؛ ولى‏چه سود؟ تیر رها شده از کمان بازگشتنى نیست و «حرف‏» همان تیر است ‏و «دهان‏» همان کمان. چرا ایمان انسان با یک کلمه‌ی نسنجیده و یک ‏نسبت ناروا بسوزد و خاکستر شود و بر باد برود؟ «عاقل‏»، مى‏اندیشد و سخن مى‏گوید، «بى‏خرد» مى‏گوید و آنگاه به‏ تامل مى‏نشیند.(4) به قول «بزرگمهر» حکیم: «اندیشه کردن که «چه بگویم؟»، به از پشیمانى خوردن که «چراگفتم؟» این زبان کوچک، اگر به رضاى خدا بچرخد، «نعمت‏بزرگ‏» است و اگر به ناحق حرکت کند، «وسیله‌ی نقمت‏» است. زبان بى‏گناه است. ماییم که آن را به گناه وا مى‏داریم. اینکه گفته‏اند: «کلام‏» اگر نقره باشد، «سکوت‏» طلاست، براى کسى‏است که نتواند مالک زبان و اختیاردار گفتار خویش باشد. براى چنین‏کسى، همان بهتر که دم فرو بندد و خموشى گزیند، تا زبان سرخ، سر سبزش را به باد ندهد. به همان اندازه که گفتار نیکو، ارشاد، نصیحت، حق‌گویى، مطلوب و پسندیده است، حرف‌هاى بیهوده و گفتار بى‏محتوا و سخنان نسنجیده و لغویات و لهویات، منفور و نکوهیده است. البته گاهى هم سکوت، «خیانت‏» است و سخن، «وظیفه‏». ولى... کجا؟ موقع‏شناسى بسیار مهم است. مهم‌تر از اصل گفتار، آن است که «کجا چه ‏بگوییم؟» هم گفتن سخن شایسته و دفاع از مظلوم و دفع یک تهمت، «عبادت‏»است، هم سکوت از بیهوده‏گویى و پرهیز از کلام بى‏ریشه و قول بى‏تحقق. بسیارى پشیمان مى‏شوند که چرا گفتند؟ ولى ندامت ‏بر «سخن‏ناگفته‏» کمتر است. چرا مهارى بر گفته‏ها نزنیم؟ «سخن‏»، چون تیرى است از کمان پرتاب مى‏شود. «عمل‏»، چون گلوله‏اى است که از سلاح رها مى‏گردد و... بى‏شک، به‏ جایى برخورد خواهد کرد. کنترل «گفتار» و «کردار»، گامى است مهم در خودسازى و سلوک. «اول اندیشه، وانگهى گفتار...» تا سخنى نگفته‏اى، گفتار در اختیار توست. اما همین که تیر از کمان‏جست و سخن از دهان رست، نتایج و پیامدهایش از اختیار تو بیرون‏است.(5) چاره، لحظه‏اى درنگ پیش از گفتار است. تامل در اینکه چه ‏مى‏خواهى بگویى و چرا؟ انگیزه‏ات چیست و پیامد سخن کدام است و تاثیر مثبت و منفى آن چگونه است؟ نفس آدمى، میل به سرکشى و طغیان‏ دارد. اگر بتوانى با قدرت اراده و اختیارت، مهارى بر سرکشى آن بزنى و زبان را در اختیار خود داشته باشى، از بسیارى «عواقب سوء» و«پشیمانی‌هاى بى‏ثمر» نجات خواهى یافت، وگرنه همچون مرکبى چموش‏ بر زمینت ‏خواهد زد! «مهار نفس‏»، گاهى به پیشگیرى قبلى است، گاهى به کنترل بعدى. گاهى باید درد ایجاد شده را درمان کرد، گاهى هم باید از ایجاد بیمارى ‏پیشگیرى نمود. آیا شده است که خود را بر غفلت‌ها و حرف‌هاى بى‏حساب و برخوردهاى ‏نسنجیده ملامت کنى و حسرت بخورى؟ خود این، مرحله‏اى از «بیدارى ‏وجدان‏» است، مى‏توانى تقویتش کنى، تا آنجا که آینده را پیشاپیش بنگرد و نتیجه هر سخن را بسنجد و پیش از رخ‌دادن صحنه‌ی حسرت‌بار، از وقوع ‏آن جلوگیرى کند. چگونه می‌توان در آینه‌ی «کنون‏»، تصویر «آینده‏» را دید و اگر زشت است، ازآن پیشگیرى کرد؟ «نفس مهار شده‏»، آینه‌ی جان را شفاف‏تر مى‏سازد. و «نفس رها»،همین روز را هم تیره مى‏سازد. کیست که از وراى گرد و غبار نفسانیات، بتواند سیماى «عقلانیت‏» را ببیند؟ چه زشت است، بردگى نفس، و... چه نیکوست، رهایى از سلطه‌ی ابلیس و وسوسه‏هایش!...   شعله عمل‏سوز کوچک‌شمردن گناه، یکى از گناهان بزرگ است. زبان، یکى از اعضایى است که بیشترین گناه را مرتکب مى‏شود وکمترین بار گناه را حاضر است‏ بر عهده بگیرد. شاید هم از این رو که‏ «براده‏هاى سخن‏» و «ترکش‌هاى گفتار» را جزو اعمال به شمار نمى‏آورد، تا از عواقب آن پرهیز و پروا کند. گاهى با چشم مى‏توان حرف زد، حرف نوازش‌گر یا دشنام‏آمیز. گاهى با حرکت دست مى‏توان سخن گفت، گاهى اشاره چشم و ابرو، گویاتر از خیلى حرف‌هاست. پس «غیبت‏» را نمى‏توان در بدگویى زبانى و تحقیر کلامى پشت‏ سردیگرى خلاصه کرد. گاهى همین اشارات و حرکات و چشمک‏ها و اداها و تقلید صداها و رفتارها نیز، همان تاثیر «غیبت کلامى‏» را دارد. مگر مى‏توان به بهانه‌ی «طنز»، مؤمنى را غیبت کرد، یا به اسم برنامه‌ی ‏شاد، با «آبرو» و «حیثیت‏» کسى یا کسانى بازى کرد؟ فلسفه‌ی تحریم غیبت، از یک‌سو حفظ شخصیت ‏یک مؤمن است، از سوى دیگر نگهدارى ‏خویشتن از رذیله‌ی خودخواهى و خودپسندى و عجب. هر کارى که موجب ‏هتک حرمت و استهزاى یک فرد آبرومند و شریف شود، یا به انسان ‏احساس «خودبرتر بینى‏» بدهد، ناپسند است. مجالس و محافل، وقتى به غیبت آراسته شود، یعنى به گناه آلوده شده‏ است. و چه اشتباه است که «آلایش‏» را با «آرایش‏» عوضى بگیریم! و چه ‏زشت است و خطرناک، که انسان با «رضاى مخلوق‏»، موجب «خشم‏خالق‏» گردد و براى «پسند مردم‏»، به «معصیت‏ خدا» روى آورد. آنکه غیبت مى‏کند، یا به نیت‏ ستایش از خویش است، یا ریشه درحسد دارد، یا از غرور و تکبر سرچشمه مى‏گیرد، یا براى جلب توجه این وآن است، یا براى فرونشاندن خشم است، یا بدگمانى عامل آن است، یا همرنگى با جماعت،یا پذیرفتن بى‌تحقیق یک حرف و خبر... یا هم صرفا یک شوخى و مزاح است و خوش‌بودن و خنداندن. ولى... آنچه در این میان بر باد مى‏رود، «آبرو»ست. و آنچه بر جاى‏ مى‏ماند، و بال گناه بر دوش و در نامه‌ی اعمال «غیبت‌کننده‏» است، که جز با قلم «رضایت طرف‏»، از کارنامه‌ی عمل حک و اصلاح نمى‏شود. اگر کسى کاستی‌هاى خویش را در نظر آورد، به افشاى عیوب دیگران ‏نمى‏پردازد. در بعضى غیبت، بصورت یک «عادت‏» در مى‏آید. ترک اعتیاد به غیبت، مشکل است، ولى «غیرممکن‏» نیست. دریغا که با آتش زبان و شعله‌ی غیبت، خرمن طاعات و صالحات خویش‏ را سوزانده، خاکستر کنیم، دریغ! گناهان برخاسته از زبان بسیار است و هر گناهى گوشه‏اى از دل را سیاه ‏و صفحه‏اى از «نامه‌ی اعمال‏» را تباه مى‏سازد. بیچاره کسى که حریف زبان خویش نباشد. آنگاه هر روز یک فرزند نا مشروع به او تحویل مى‏دهد که نتیجه‌ی بذرافشانى ابلیس در سرزمین دل است. گناهانى همچون: دروغ، تهمت، سخن‌چینى، فحش، جدل، خودستایى، باطل‌سرایى، تحریف حقیقت، کتمان حق، افشاى راز، مردم‌آزارى، تحقیر و استهزا، تندخویى و پرخاشگرى، قسم دروغ، شهادت ناحق، وعده‏هاى کذب و... همه زاده‏‌ی زبان‌هاى لجام‌گسیخته و بى‏مهار است. همه‌ی این گناهان هم، به ذائقه‌ی نفس، خوش است و مطلوب نفس‏ حیوانى ماست. ولى... بستن دهان به هنگام طغیان نفس، نقشه‏هاى ‏ابلیس را نقش بر آب مى‏کند. به قول صائب تبریزى: نیست درمان، مردم کج‏بحث را جز خامشى ماهى لب بسته، خون در دل کند قلاب را البته که لال بودن و سخن نگفتن هنر نیست! هنر آن است که زبان آزاد داشته باشى، اما بر گفتارت حاکم و مسلط باشى و هر سخنى را که بر ذهن و زبانت آمد، نگویى. تا چه حد، زبان در اختیار توست؟ و تا چه حد تو در اسارت زبانى؟ پرگویان حراف، بیشتر اشتباه مى‏کنند و عافیت هم در «کم‌گویى وگزیده‏گویى‏» است. به قول خواجه نصیر طوسى: «از حکیمى پرسیدند: چرا استماع تو، از نطق، زیاده است؟ گفت: زیرا مرا دو گوش داده‏اند و یک زبان، یعنى دو چندان که مى‏گویى، مى‏شنو».(6) نابخردان، نسنجیده مى‏گویند و حرفشان خلق‌آزار است و بى‏مایه و چه ‏نیکوسخنى است کلام سقراط: «اگر خاموش باشى تا دیگران به سخنت آرند، بهتر که سخن گویى و خاموشت کنند!»(7) این جهان، جهان محاسبه است، آن جهان بیشتر! و خداوند، دقیق‌ترین‏حساب‌گر است. آیا مى‏پندارید حساب تنها نسبت‏ به اعمال است؟ «حرف‌ها» هم جزو «عمل‌ها»ست. پس حساب‌شده‏تر زبان بگشاییم، که پاسخ‌گویى بر این همه سخن ‏بسیار دشوار است!   نقادى خویشتن کیست که بى‏عیب باشد؟ و کیست که خود را بى‏عیب بداند؟ آیا شگفت نیست؟... چشمى که در دیگران صدها عیب مى‏بیند، عیوب‏ خویش را یا نمى‏بیند، یا نمى‏خواهد ببیند. این «حب نفس‏» است که چنین‏کوردلى براى آدمى پدید مى‏آورد. کلا محبت چنین است و علاقه‏مندى به هر چیز، انسان را «کر» و «کور»مى‏کند تا ضعف‌ها و عیوب آن را نبیند و نشنود. حضرت رسول ‏صلى الله علیه وآله فرمود: «خوشا آنکه پرداختن به عیوبش، او را ازعیوب دیگران باز دارد». با نگاه و دیده‏اى که به نقادى و ارزیابى دیگران و حرف‌ها، خصلت‌ها وعملکردشان مى‏پردازى، به خویش هم بنگر. اگر آنچه را در دیگران، ناپسند و زشت مى‏شمارى، در خودت نبود، خدا را شاکر باش. و الا اگر همان ‏عیب و نقص را خود داشتى... راستى، داستان طعنه‌زدن سیر به پیاز را در شعر «پروین اعتصامى‏»خوانده‏اى؟(8) عادت کرده‏ایم که عیب خود را نبینیم، یا براى آن محملى پیدا کنیم. این گریز از واقعیت است. شجاع کسى است که با صراحت آینه، صادقانه ‏برخورد کند و خود را فریب ندهد و سر وجدان خویش کلاه نگذارد! بزرگان، دشمنى را که عیب تو را بگوید، بهتر از دوستى دانسته‏اند که آن ‏را پنهان سازد.(9) چرا این کار را خودمان نکنیم؟ تشکیل یک جلسه جدى و محرمانه براى «انتقاد از خویش‏» چه عیبى ‏دارد؟ انسان عیب‏دار اگر به چاره بیندیشد و بیمار به فکر درمان بیفتد، بهتراز پرده‏پوشى بر عیوب و کتمان درد است. بد، بد است، چه از ما و چه از دیگران. و... عیب هم، زشت است، چه در ما و چه در دیگران. هم چشم‌گشودن به روى «عیب خویش‏» فضیلت است، هم چشم‌بستن به روى «عیب دیگران‏». به فرموده‌ی حضرت رسول‏ صلى الله علیه وآله: انسان آن قدر عیب دارد که پرداختن به‏آن‌ها او را مشغول به خود سازد و به عیب‌جویى دیگران نپردازد! اما دشوارى‏کار در اینجاست که انسان عیب خود را هنر مى‏بیند و توجیه‏گر ضعف‌ها وکاستی‌هاى خویش است. راستى... چه باید کرد؟ نشست و برخاست‏ با خبرگان عیب‌شناس و بصیر که حساس و دقیقند، مى‏تواند آینه‏اى باشد که کاستی‌هاى ما را به ما بنماید. اگر اهل دقت‏باشیم،گاهى اشاره‏ها، کنایه‏ها، نگاه‏ها و برخوردهاى اهل نظر و محاسبه، حامل‏«پیام‏» است و مى‏تواند «خط‏» بدهد. چه عیب دارد که از دوستانمان بخواهیم عیوب ما را به ما تذکر دهند؟ نه از روى کین، بلکه با انگیزه‌ی تذکر و خیرخواهى، نه به قصد ویران‌کردن، بلکه با هدف ساختن، نه پیش دیگران و به قصد رسواسازى، بلکه خصوصى، در گوشى، برادرانه، دل‌سوزانه و اصلاح‌گرانه! نه به عنوان ضربه، بلکه به صورت «هدیه‏». آنگونه که امام صادق ‏علیه‌السلام ‏مى‏پسندید و توصیه مى‏فرمود. اینجاست که «جهادى عظیم‏» لازم است و گذشتى فداکارانه از دوسوى: یکى آنکه تذکر مى‏دهد، دیگرى آنکه تذکر مى‏شنود. جز انسان‌هاى با شهامت، کسى حاضر نمى‏شود که خویشتن را در معرض نگاه‌هاى نقاد و کنجکاو قرار دهد و نتیجه را هم، هر چه بود بپذیرد! و جز انسان‌هاى ارزشى، کسى حاضر نمى‏شود که به قصد خدمت ‏به ‏دوست، بدون مجامله و کتمان و مداهنه، خطاهاى دوست صمیمى‏اش را بگوید. راستى که یافتن چنین دوستانى دشوار است، و «تداوم دوستى‏» با این اوصاف، دشوارتر!   پ.ن: 3) رب کلمة سلبت نعمة و جلبت نقمة. (نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، حکمت‏373). 4) لسان العاقل وراء قلبه وقلب الاحمق وراء لسانه. (نهج البلاغه، فیض‏الاسلام،حکمت‏39). 5) مضمون کلام حضرت على‏علیه السلام: «الکلام فى وثاقک مالم تتکلم، فاذا تکلمت‏به صرت فى وثاقه‏». (نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت 737). 6) امثال و حکم، دهخدا، ج‏3، ص‏1332. 7) رهنمون، غلامحسین ذوالفقارى، ص‏447. 8) سیر، یک روز طعنه زد به پیاز که تو مسکین چه قدر بد بویى گفت از عیب خویش بى‏خبرى زین ره، از خلق، عیب مى‏جویى. 9) از صحبت دوستى به رنجم کاخلاق بدم حسن نماید کو دشمن شوخ چشم دانا تا عیب مرا به من نماید؟