کیمیا

    منزل واپسین در کنار عقیده به «مبدا»، باورداشت «معاد»، عمده‏ترین عامل ‏سازنده است. در این بخش، نگاه‏شفاف و روشن‏ترى داریم به ادامه‌ی ‏«مسیر حیات‏» و واپسین‌منزل ‏هستى، که مرحله‌ی برداشت از کشت‏ و کار دنیوى است. همین باور است‏که زندگى‏ها را معنى مى‏دهد وحیات را هدف‌دار مى‏سازد و از پوچى مى‌رهاند.   کامیابى عمر کوتاهى یا بلندى عمر، هیچ یک به تنهایى نشان «ناکامى‏» یا «کامیابى‏» نیست. عمر انسان، یعنى مجموعه‏اى از نیروها، عمل‌ها، امکانات، نیت‏ها وخصلت‌ها که در برهه‏اى از زمان، از انسان سر مى‏زند، عمر یعنى «فرصت‏عمل‏»، «میدان تلاش‏»، «امکانات وجودى‏». عمر هر کس، سیر و حرکتى است ‏به سوى مقصد و هدفى در زندگى. اینکه قطار عمر، با چه سرعتى حرکت کند و چه مدت در راه باشد، مهم‏نیست. مهم‌تر از اصل حرکت، جهت و سمت و سوى حرکت است. گرچه «عمر طولانى‏»، خواسته و آرزوى همه است، ولى اگر نهایت آن به ‏سقوط و دوزخ و عذاب باشد، چه؟ اگر عملکرد عمر، هیزم بیشترى براى دوزخ ابدى فراهم کند، چه؟ اگر در لحظه‌لحظه‌ی عمر، بار گناه بیشتر شود، چه؟ آیا اینجا هم «طول‏عمر» مطلوب است؟ در دید فرزانگان، عمرى که به سراشیبى جهنم مى‏رود، هر چه کوتاه‌تر باشد، بهتر است، چون وزر و وبال و گناه کمترى به بار مى‏آورد. حضرت زین العابدین ‏علیه‌السلام در دعاى «مکارم الاخلاق‏» چنین نیایش‏ مى‏کند: «خدایا!... اگر عمرم در مسیر طاعت تو صرف مى‏شود، عمرم را طولانى ‏بگردان، و اگر عمرم چراگاه شیطان است، پیش از آنکه بر من خشم‏ بگیرى، جانم را بگیر.»(1) این هم نوعى آینده‏نگرى و مال‏اندیشى است. نیرویى که در دست و پا و چشم و گوش و زبان دارى، خرد، هوش و استعدادى که در درونت نهفته است، عاطفه، محبت و دوست‌داشتنى که بعد لطیف روح تو را مى‏سازد، همه ‏و همه «امانت‏» است. با این ودیعه‏هاى الهى چه باید کرد، تا صاحب اصلى امانت، ما را «امین‏» بشناسد و لایق استمرار این امانت‏دارى بداند؟ «تندرستى‏» هم نعمتى است، که تا گذرت به بیمارستان نیفتد و بسترى نشوى، قدرش را نمى‏دانى. «فراغت‏» هم موهبت دیگرى است که اغلب افراد، تا مشغول و گرفتار نشوند، سرمایه‌بودن آن را نمى‏دانند. «زندگى‏» هم یک نعمت است، نعمت‏ حیات! آنان که در یک حادثه، یا به صورت طبیعى جان مى‏بازند، آنان که از مرحله‌ی جوانى، به سال‌خوردگى و از کار افتادگى مى‏رسند، آنان که هر چه مى‏دوند نمى‏رسند و هر چه مى‏کوشند، آرامش و آسایش‏ نمى‏یابند، همه یک «فرصت‏» را از دست مى‏دهند. چرا تا این فرصت‌ها هست، ناشناخته است و چون از دست مى‏رود، قدرش معلوم مى‏شود؟ این نیز یکى از رازهاى زندگى و اسرار خلقت است و معماى شگفت‏ دنیا و عمر و زندگى را انسان‏هاى معدودى مى توانند بگشایند. ولى... هدف وحى و بعثت و ادیان، آن بوده که همه در سایه‌ی نورانیت ‏ایمان، موفق به گشودن این راز و کشف این معما شوند. این که کودکان به سرعت جوان مى‏شوند و جوانان به سرعت، این بهار را خزان‌زده مى‏بینند و به فصل میان‌سالى و سپس پیرى مى‏رسند، از آن‏«آسان‏هاى دشوار» است، معماى سختى است، اما «آسمان‌نما»! جوانى یک جاده بى‏انتها نیست! پلى است‏ براى عبور، که هیچ کس را درنگ در آن نیست. اما چه کسانى همین مفهوم به ظاهر ساده ولى دشوار را درک مى‏کنند؟ «غفلت از گذران عمر»، دلیل همین نشناختن راز و ناگشوده بودن این‏ معماست. عمرمان اگر همچون یک مسابقه باشد، فرصت‏ها پاسى است‏که به ما مى‏دهند، به شرط آنکه آن را خراب نکنیم. بگذشت زمان، دست ‏به کارى نزدى برگردن لحظه‏ها مهارى نزدى صد توپ زدى تمام را کردى «اوت‏» صد «پاس‏» گرفته، «آبشار»ى نزدى ما همه از سرمایه‏داران بزرگیم و سرمایه ما نیز، همین «عمر» است. بیشترین خسران و زیان آدمى به جهت نشناختن و سود نبردن از آن ‏است. یک لحظه غفلت، آن را به تاراج تباهى مى‏دهد، بیهوده از کف‏ مى‏رود و چه حسرت‏ها که در آینده بر آن مى‏خوریم. خدا چرا به «عصر» قسم خورده است؟ آیا تشبیه‏کنندگان وقت و فرصت‏ به «طلا»، جفا نکرده‏اند؟ عمر کجا و طلا کجا؟ اگر قدر این کیمیا را بدانیم، برتر از طلاست و اگر قدر نشناسیم، بى‏ارزش‏تر از سنگ و کلوخ مى‏شود. آب رفته، اگر به جوى برگردد و تیر رها شده اگر به کمان برگردد، سخن‏گفته شده نیز، اگر به دهان باز گردد، عمر رفته هم برمى‏گردد. ولى... نه عمر به ما باز مى‏گردد، نه آب رفته به جوى، نه تیر رها شده به‏کمان و نه سخن به دهان! چه گریزانند و فرارى، این فرصت‏هاى چموش و ناآرام، مگر آنکه‏ رامشان کنى و تحت اختیار بگیرى. اگر قلب و چشم و گوش و دست و زبان، نیازمند کنترل است، وقت و فرصت، بیشتر! ما همه رفتنى هستیم و دنیا مسافرخانه‌ی موقت ما رهگذران است. باید جامه‌ی عاریت‏ حیات را بر زمین نهاده، از این «اقامتگاه موقت‏» بساط را جمع کرده، به مرحله‌ی «آخرت‏» قدم گذاریم. آیا براى آن لحظه‌ی‏ وداع، فکرى کرده‏ایم؟ دیروز، کودکى بودیم، به بازیچه مشغول. و اگر امروز، جوانى باشیم غافل، فرداى پیرى و شکستگى و ضعف و بى‏حوصلگى چه خواهیم بود؟! نه مى‏توان چرخش نوار عمر را متوقف کرد، نه زمان را مى‏توان ازحرکت ‏باز داشت. فرزانه‌ی خردمند، کسى است که با حرکت و گذشت زمان و چرخش سریع نوار عمر، بیشترین بهره‏ها را ببرد. تا مى‏توان بر زمان چیره شد، چرا مغلوب زمان شویم؟ درد بشریت امروز، بى‏خیالى نسبت ‏به آینده‌ی ابدى خویش است، یعنى ‏«نقد اندیشى‏» و «آخرت فراموشى‏». از گذشت زمان، از فرار فرصت‏ها، از روزشدن شب و شب‌شدن روز، ازدیروز شدن امروز، از پارسال‌گشتن امسال، باید «عبرت‏» گرفت. باید از ظاهر دنیا با دیده‌ی بصیرت به حقیقت جهان نگریست، تا«آینده‏»‌ی ما به حسرت «گذشته‏» صرف نشود، و «امروز» ما به امید «فردا»...   عبور از پل «دنیا» دنیا، «ریل‏» بلند و قدیمى است که قطار «زمان‏» از آن مى‏گذرد. ما هم «مسافر»یم، از روستاى دنیا، به شهر آخرت! شگفتا که از یاد مى‏بریم مسافربودن خویش را و مبدا و مقصد را و مسیر و توشه‌ی راه را، که ناگهان قطار مى‏ایستد و ما را در اولین ایستگاه‏آخرت پیاده مى‏کند. حسرت از آن کسانى است که بى‏توشه به این سفر آمده‏اند و کوپه‌ی قطار را که «مقر موقت‏» است، «منزلگاه دائمى‏» مى‏پندارند. راستى... مگر دنیا جز این است؟ پلى است که باید از آن گذشت. مسافرخانه‏اى است موقت، و وطن اصلى انسان جاى دیگر است.(2) انسان، این نى بریده از نیستان، روزگار وصل خویش را باید در «جنات‏ عدن‏»، در «بهشت رضوان‏»، در «جوار حق‏» جستجو کند، نه در این‏ خاکدان تیره. اگر دنیا مزرعه است، محصول آن در آخرت به دست مى‏آید. دنیا یک «امکان‏» و «فرصت‏» و یک «زمینه‏» است که در اختیار مردم‏گذاشته شده، تا براى «انسان‏» شدن، براى تعالى روح و رشد معنوى و براى ‏عبودیت از آن استفاده شود. آیا ایوان مدائن، آیینه‌ی عبرت نیست؟ آیا قصرهاى قیصرها و کاخ‏هاى خسروها و خاقان‏ها و کسرى‏ها، سند بردگى دنیا نیست؟ البته که مردم فرزند دنیایند و فرزند را نباید بر محبت مادر، ملامت کرد! ولى... هنر در رهاشدن از جاذبه‌ی این محبت و قرارگرفتن در مدار محبت‏قوى‏تر است. «تو کاخ دیدى و من خفتگان در دل خاک، تو نقش قدرت و من نعش ناتوان دیدم. تو تاج دیدى و من تخت رفته بر تاراج، تو عاج دیدى و من مشت استخوان دیدم. تو سکه دیدى و من در رواج سکه، سکوت، تو حلقه، من به نگین نام بى‏نشان دیدم. تو آزمندى فرعون و من نیاز حکیم...» بالاخره اینکه بندگى پول و بردگى هوس و غلامى دنیا، در شان انسان ‏نیست، انسانى که برتر از زر و سیم و عزیزتر از قدرت و شهرت است. وقتى انسان به بهشت مى‏ارزد، چرا خود را به کمتر از آن بفروشد؟ مگر مفهوم «ان الانسان لفى خسر...» جز این است؟ چرا ذوب شدن و آب شدن‏ و فرو رفتن در کویر؟... عیساى مسیح‏ علیه‌السلام فرموده است: «دنیا را پروردگار خود نگیرید، تا دنیا هم شما را بنده‌ی خود نسازد». راستى... دنیا براى تو آفریده شده است، یا تو براى دنیا؟ یعنى کدام‌یک‏ باید خرج دیگرى شود؟ تا «هدف‏» چه باشد! اینکه «دنیا» خوب است‏ یا بد، نکوهیده است‏ یا پسندیده، بسته به این‏ است که دنیا را چه بدانى و براى چه بخواهى! اگر دنیا، وسیله‌ی رشد تو گردد و از آن همچون نردبانى براى ترقى روح، سکویى براى پرواز، ابزارى براى عمل آخرت استفاده کنى، بسیار هم ‏ارزنده است. اما اگر دنیا و تعلقاتش حجاب روحت گردد، بند پا و زنجیر دستت ‏شود، بارى بر دوشت گردد و تو را از حرکت و رشد باز دارد، اینجاست که دنیا، نکوهیده و زشت مى‏شود و اسارت‌آور و برده‌ساز، که باید به هر قیمتى از چنگش برهى و از کمندش آزاد گردى. امیر مؤمنان ‏علیه‌السلام در نامه‏اى به سلمان فارسى، دنیا را چون مارى خوش‏خط و خال مى‏داند، با زهرى کشنده، که عاقلان از آن مى‏گریزند و کودکان ‏به سویش جذب مى‏شوند.(3) امام صادق ‏علیه‌السلام دنیا را همچون آب دریا مى‏داند که تشنه، هر چه از آن ‏بیشتر بنوشد، تشنه‏تر مى‏شود تا آنکه هلاک گردد. اگر این‏گونه دنیا را بشناسى، دنیا را وسیله «خودسازى‏» خواهى ساخت، نه خود را فداى «دنیا سازى‏»! از قدیم گفته‏اند که: دنیا عجوزه‏اى است که عروس هزار داماد است، همه را ناکام گذاشته و به کسى هم وفا نکرده است. با این حساب، دنیا پلى است که باید از آن گذشت، مقصد، آن سوى‏رودخانه است! در سایه‌ی ناپایدار این دنیا نباید به «استراحت‏» پرداخت. تو از دنیا عزیزتر و ارجمندترى. اگر قیمت‏ خویش را بشناسى هرگز خود را به دنیا نخواهى فروخت. بهاى تو بسیار بیش از این دنیاست و اگر خود را جز به «بهشت‏» بفروشى، باخته‏اى! این کلام اولیاء الهى است، نه توصیف ‏قلمى نویسنده. اگر دنیا را بفروشى تا «دین‏» به دست آورى، در هر دو سود برده‏اى. ولى اگر دین را براى دنیا بفروشى، در هر دو زیان کرده‏اى. دنیا که برایت ‏ماندگار نیست، آخرت را هم باخته‏اى، پس چه چیز دارى؟... بارى... دنیا «مسافرخانه‏» است، نه اقامتگاه دائمى!   پ.ن: 1) دعاى 20 صحیفه سجادیه: «عمرنى ما کان عمرى بذلة فى طاعتک، فاذا کان‏عمرى مرتعا للشیطان فاقبضنى الیک...». 2) من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد در این دیر خراب آبادم. 3) مثل الدنیا مثل الحیة، لین مسها، قاتل سمها (نهج‏البلاغه، صبحى صالح،نامه 68).