کیمیا

    قطعى‏ترین آینده هیچ چیز به اندازه‌ی «مرگ‏»، براى آینده‌ی انسان، قطعى نیست! شگفت اینکه از هیچ چیز هم به اندازه‌ی مرگ، «غافل‏» نیستیم. دو موش سیاه و سفید، یعنى شب و روز، پیوسته در حال جویدن ‏ریسمانى هستند که ما از آن، در چاهى آویزان شده‏ایم که به «گور» منتهى ‏مى‏شود. این ریسمان، «عمر» ماست. و... شب و روز، پیوسته در حال کاستن و فرسودن آنند. «جوانى‏»، بهارى زودگذر است. عمرها خیلى زود مى‏گذرد، به سرعت ‏ابرهاى آسمان! درست است که باید به زندگى «امیدوار» باشیم و هر کس به «امید» زنده است، ولى غفلت از این آینده‌ی حتمى و قطعى هم کار خردمندان ‏نیست. وقتى مرگ فرا برسد، نه از پزشک کارى ساخته است، نه دارو و درمان و طلسم و جادو و جنبل کارساز است و نه مهلتى براى تدارک و جبران. «اى که دستت مى‏رسد! کارى بکن. پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار!». و این «کار»، مى‏تواند خدمت ‏به مردم و میهن باشد، یا تلاش روز و نیایش شب، یا فعالیت عملى و آموزشى، یا روشن‌گرى اجتماعى، یاخودسازى اخلاقى، یا ذخیره‏سازى «عمل صالح‏» براى روز نیاز. به فرموده‌ی مولایمان على ‏علیه‌السلام: «مجهز و آماده و گوش به زنگ باشید! نداى کوچ، در داده‏اند، این قدر به دنیا دل نبندید و توشه‌ی آخرت برگیرید، گردنه‏هایى سخت و منازلى هولناک در پیش دارید، مرگ در چند قدمى شماست، با چنگالى آماده! وابستگى‏هاى دنیایى را قطع کنید و ره‏توشه‌ی تقوا بردارید».(4) مرگ، دریچه‌ی ورود به دنیایى بزرگ‌تر و شکستن حصار تنگ و محدود دنیاست. پس از آن، نه فرصت ‏بازگشتى است، نه مهلت عملى! آخرت و بهشت، خانه‏اى است که با آن را دو دست «ایمان‏» و «عمل‏» مى‏سازى و در آن ساکن مى‏شوى. هر کار و گام و تلاش تو، بخشى از «آینده‏»ات را مى‏سازد. تو، یا معمار بهشت‏ خویشتنى، یا هیزم‏کش دوزخ خویش. مرگ، لحظه‌ی «مهر خوردن‏» به پرونده‌ی اعمال است... پس نباید از آن ‏غافل بود! وقتى حادثه در کمین است، «غفلت‏» گناه بزرگى است. خطر و حادثه درچند قدمى است. حادثه‏اى حتمى و تردیدناپذیر! دیر یا زود، بخواهیم یا نخواهیم، بگریزیم یا بمانیم، گریبان ما را خواهد گرفت. مهم آن است که غافل‌گیر نشویم و آمادگى برخورد و رویارویى با آن را داشته باشیم. بناست ‏بى‏خبر و ناگهانى ما را به مسافرت دور و دراز و برگشت‏ناپذیر ببرند. در این سفر، عبور از گذرگاه‌هاى خطرناک و گردنه‏هاى سخت وپاسگاه‌هاى تفتیش و بازرسى در پیش است. هیچ ایستگاه و مهمان‌سرا و بازار و قهوه‏خانه و پارک و چشمه‏اى هم در سر راه نیست. هر کس بایدآذوقه و ره‏توشه و وسایل سفر و استراحت ‏خود را با خود بردارد. آیا آماده‌ی سفرید؟! از سختى‏هاى این راه طولانى و دشوار، کسى خبر داده است که آن‏سوى «دیوار مرگ‏» را هم مى‏دید و از دوره‌ی برزخ و قیامت‏ خبر داشت، یعنى ‏حضرت على‏ علیه‌السلام که مى‏فرمود: اگر پرده‏ها کنار رود، بر یقین من چیزى ‏افزوده نخواهد شد. همین امام بزرگ، هر شب پس از نماز عشا، در کوفه و میان مردم چنین ندا سر مى‏داد تا همه مسجدیان بشنوند: «اى مردم!... آماده و مجهز باشید! نداى کوچ سرداده‏اند. این همه به دنیاچسبیدن براى چیست؟ با بهترین ره‏توشه‏ها آماده‌ی کوچ باشید. راهتان ‏به سوى معاد و گذرتان بر «صراط‏» است. هراسى بزرگ و منزلگاه‌هایى ‏مخوف بر سر راه است که حتما باید از آن‌ها بگذرید...»(5) امام على‏ علیه‌السلام فرمان «آماده‌باش‏» داده است. کجایند سربازان و پیروان‏ آن امام؟ از پیامبر خدا صلى الله علیه وآله پرسیدند: هوشمندترین و زیرک‏ترین مؤمنان‏کیست؟ فرمود: «آن که بیشتر به یاد مرگ باشد و براى آن آماده‏تر باشد».(6) آنچه ما را از «مرگ‏» مى‏ترساند، خرابى خانه‌ی آخرت است. آنچه سبب ‏چنگ‏زدن و چسبیدن به این «دنیا»ست، احساس «تهیدستى‏» در «روز محاسبه‏» است. وقتى راوى، از امام سؤال مى‏کند که «چرا از مرگ مى‏ترسم؟» حضرت‏پاسخ مى‏دهد: «چون براى آن دنیا چیزى نفرستاده‏اى و خانه‌ی آخرت خالى است و هیچ‏کس دوست ندارد از خانه‌ی آباد، به ویرانه کوچ کند!». وقتى آخرت، بازتاب اعمال دنیاست و مردم در قیامت، محصول زراعت‏ دنیا را «برداشت‏» مى‏کنند، ترس کسانى که در «فصل کشت‏»، چیزى براى‏آن روز نکاشته و بذرى نیفشانده‏اند، طبیعى است! عده‏اى مشتاق هجرت از این خاکدان به سراى جاویدند. عده‏اى را هم کشان‌کشان و به زور، مى‏برند. انبیا آمده‏اند تا شوق رفتن و جذبه‌ی کوچ به آن خانه و منزل را در دل‏ها پدید آورند، رفتنى عاشقانه و امیدوار، نه ترسان و به زور! اگر «آن جهانى‏» باشى و براى «آن جهان‏» کار کرده باشى و بدانى که ‏«نعیم مقیم‏» و «خلد برین‏» چشم به راه توست، بى‏صبرانه در انتظار آن ‏«لحظه‌ی موعود» خواهى بود، آن‌گونه که على ‏علیه‌السلام مشتاق رفتن بود وحسین‏ علیه‌السلام هر چه به آن لحظه نزدیک‏تر مى‏شد، چهره‏اش شاداب‏تر و برافروخته‏تر مى‏شد. شهیدان، با روحیه‌ی «شهادت‏طلبى‏» به این مرحله مى‏رسند که احساس ‏مى‏کنند «جامه‌ی تن‏» بر «اندام روح‏» آنان تنگ است و «ماندن‏» را زیر آوار مادیات‌ماندن مى‏شمارند، از این رو شوق پرواز دارند. «جان عزم رحیل کرد، گفتم که مرو! گفتا: چه کنم؟ خانه فرو مى‏ریزد!». و... خدا نکند که زیر آوار جاذبه‏هاى ناپایدار دنیا «مدفون‏» شویم.   از تنگناى دنیا، تا وسعت آخرت خواست‏ها و آرزوهاى کوچک، در برابر «آرمان‏هاى بزرگ‏»، رنگ‏ مى‏بازد و حقیر جلوه مى‏کند. مثل یک برکه‌ی آب، که در برابر اقیانوس، چیزى به شمار نمى‏آید، یا یک باغچه‌ی کوچک، که در مقابل جنگلى بزرگ، بسیار ناچیز است. انسان‏ها هم از نظر روح و فکر و ایده و آرمان چنین‏اند. اگر بخواهیم مشکلات کوچک، ما را از پاى در نیاورد و اراده‏هایمان را سست نکند، راهى جز طرح «آرمان‏هاى بزرگ‏» نیست. اگر افکار بلند را به‏ جوانانمان القا کنیم، به این زودى اسیر اندیشه‏ها و هوس‏هاى حقیر نمى‏شوند. گرایش به ارزش‏ها هم نسبى است. هر چه ارزش‌هاى متعالى‏تر، طرح والقا شود، آنچه بى‏ارزش یا کم‌ارزش است، در نظرها حقیر مى‏آید. کسى که ‏فقط پیش پاى خود را بنگرد، از «آینده‏نگرى‏» و «آفاق ابدى‏» محروم‏ مى‏شود. کسى هم که تنها به «لذت امروز» بیندیشد، هرگز براى رسیدن به ‏لذت و نعمت ابدى تلاش نمى‏کند. اینکه نهایت دید بعضى‏ها «دنیا»ست و در مقابل، بعضى‏ها هم به‏ چشم‏انداز وسیع و بى‏نهایتى همچون «آخرت‏» چشم مى‏دوزند و دنیا با همه‌ی فریبایی‌ها و جاذبه‏هایش نمى‏تواند براى آنان دام و بند شود، ریشه درهمین نگرش دارد. تا انسان چه عینکى به چشم خود زده باشد، نزدیک‏بین یا دوربین!(7) پیامبران مبعوث شده‏اند تا این «وسعت دید» را به انسان‏ها ببخشند و به تعبیر دیگر: آمده‏اند تا مردم را از «تنگناى دنیا» به «وسعت آخرت‏» بکشانند و به چشم‏هاى نزدیک‏بین، دید و بینشى عطا کنند که افق‌هاى ‏دورتر را، پس از مرگ را، آخرت را، بهشت و دوزخ را هم بتواند ببیند. براى آنکه حقیر و اسیر نشویم، باید «آرمان بزرگ‏» و «همت والا»داشته باشیم. اندیشیدن به «سود» و محاسبه‌ی «منافع‏»، نشانه‌ی خردمندى است، اما اگر سود کم با سود زیاد رقابت کند و منافع محدود و گذرا با منافع نامحدود و بى‏پایان در تعارض قرار گیرد، خردمندى در اینجاست که خود را نشان ‏مى‏دهد. آنکه «منفعت فعلى و اندک‏» را بر «منافع بى‏شمار در آینده‏» ترجیح‏دهد، خردمند نیست. و آنکه «لذت و راحت ابدى‏» را بر «لذت‏گذران‏کنونى‏» برترى دهد، عاقل‏تر است. کار دنیا و آخرت نیز از همین مقوله است. داشتن یک زندگى ارزشى و تقوایى، هر چند سخت و محدود کننده است و اغلب با تمایلات نفسانى ما ناسازگار است، ولى اگر این شیوه، که با «مهار نفس‏» و کنترل تمنیات و تمایلات همراه است، «اجر بى‏پایان‏» و «نعمت ابدى‏» و «رضاى الهى‏» را در پى داشته باشد، مى‏ارزد و معامله‏اى پرسود است. از آن طرف، اگر کامجویى‏هاى حرام، بهره‏مندى‏هاى ناروا، درآمدهاى ‏نامشروع، زندگى گناه‌آلود و پرداختن به عیش و لذت نفسانى، حتى در همه‌ی عمر -که بالاخره محدود است و «خط پایان‏» دارد- رنج ابدى و عذاب ‏جاودانگى آخرت را در پى داشته باشد، آیا مى‏ارزد؟ «عاقل آن است که اندیشه کند پایان را». از این جهات، «دنیا» و «آخرت‏» اصلا قابل مقایسه نیستند. کودکانه ‏است اگر انسان براى «خوشى موقت دنیا»، «عذاب ابدى آخرت‏» را براى ‏خود فراهم کند. ولى... همه کودک راهیم و کودکانه کار مى‏کنیم، اگر به سرانجام گناه ‏نیندیشیم و به خاطر خواسته‌ی «خود»، «خدا» را از خویش ناراضى کنیم. «رضایت‏حق‏»، برترین گوهرى است که مى‏توان به دست آورد. گاهى براى کسب «رضاى او» باید به نفس خویش «نه‏» بگوییم و این ‏یک مبارزه‌ی دشوار است، «جهاد اکبر» است. ولى به خاطر آثار و پیامدهایش مى‏ارزد، آرى، رسیدن به «رضاى الهى‏»!...   تبدیل «دنیا» به «آخرت‏» آخرت، میوه‌ی درختى است که در دنیا مى‏کارى. تلخى دوزخ، یا شیرینى بهشت، هر دو رهاورد «نیت‏» و «کار» تو در این‏ جهان است. دوستان آخرتت هم در همین دنیا برگزیده مى‏شوند. اینجا با هر کس و هر گروه که پرواز کرده باشى، آنجا هم با همان‏ها محشور مى‏شوى. پس «دوست گزینى‏» در دنیا، ثمره‌ی آن دنیایى هم دارد.آخرتت را هم در همین دنیا و با همین دنیا باید بسازى. مهندس و کارگرش‏ خودت هستى. فکر، اراده، تصمیم، عمل و... ابزار دنیوى تو براى ساختن‏ «آتیه‏»اى است که تو سازنده‌ی آنى! نسبت این جهان به سراى جاودان آخرت، همچون رحم مادر نسبت‏ به ‏عرصه‌ی پهناور گیتى است. اینجا، دوره‌ی «مقدماتى‏» را طى مى‏کنیم، تا به آن مرحله‌ی «نهایى‏» راه ‏پیدا کنیم. تو اگر بخواهى، مى‏توانى حتى «دنیا» را تبدیل به «آخرت‏» کنى و «مادیات‏» را به «معنویات‏» مبدل سازى. فقط باید «جهت‏» و «نیت‏» درست‏ باشد. به فرموده‌ی مراد و پیرمان، حضرت امام ‏قدس‌سره: «اگر انسان ساخته شود، همه چیز به صورت «معنویت‏» در مى‏آید...». این، براى کسانى فراهم است که به «لقاءالله‏» امید و ایمان و باور داشته‏ باشند و دنیا را ابزار ساختن آخرت سازند. و الا... آن کس که با قیچى‏ ماده‏گرایى و دنیااندیشى، ارتباط دنیا و آخرت را قطع مى‏کند و نسبت ‏به ‏معاد و ابدیت آن جهان و «جنت و نار» و «بهشت و دوزخ‏» بى‏اعتقاد و بى‏اعتناست، در کپسول سیاه و عفن «دنیا» مى‏ماند و مى‏گندد. اقبال لاهورى مى‏گوید: «مذهب زنده‌دلان، خواب پریشانى نیست، از همین خاک، جهان دگرى ساختن است!» باید محدوده‌ی دنیا را به نامحدودى آخرت، پیوند زد و از این ظلمتکده، نقبى به «روز» زد، تا زندگى سرشار از فوز و فلاح گردد. براى ربط دنیا و آخرت، در پى کدام «حلقه‏» باید بود و به کدام «رشته‏» باید چنگ زد؟... خانه‌ی آخرت در همین دنیا ساخته مى‏شود. معمار آن نیز خودمانیم و مصالح آن نیز عمل‏هاى ماست. «طاعت‏» و «عصیان‏»، سرنوشت ما را در آخرت رقم مى‏زند و جایگاه ما را در بهشت‏ یا دوزخ تعیین مى‏کند. گاهى از عوامل «پیدا»، بیشتر از عوامل «پنهان‏» حساب مى‏بریم. و همین، مایه‌ی بسیارى از خطاها و لغزش‏ها مى‏شود. اگر در محفلى که گرم صحبتى، ضبط صوتى جلوى تو بگذارند تا حرفهایت را ضبط کنند، یا دوربین عکاسى و فیلم‌بردارى را مشاهده کنى‏که از چهره و رفتارت عکس و فیلم مى‏گیرد، فورى سخن خود را، یا قیافه و حرکاتت را کنترل و جمع و جور مى‏کنى، چرا که از ضبط‌شدن حرفى ناروا یا حالتى ناشایست، بیمناکى. این، همان حساب‌بردن از حساب‌گر ظاهر و چشم آشکار است. اما چشم بصیر و بیناى آنکه خلوت‏ها را هم مى‏بیند، و گوش شنواى آن‏ خداى سمیعى که «نجوا»ها را هم مى‏شنود و علم بى‏انتهاى آفریدگارى که ‏حتى از «سر درون‏» و «نیت قلبى‏» هم خبر دارد و «نامه‌ی نانوشته‏» را هم ‏مى‏خواند، چه مى‏شود و چرا به محاسبه نمى‏آید؟ عقیده به «مبدا» و «معاد» و باور داشتن خداى «سمیع و بصیر»، که ‏سرلوحه‌ی دعوت همه‌ی انبیاست، مهمترین نقش تربیتى و سازندگى را دارد. خانه‌ی دنیا که در آن به طور موقت، عمر مى‏گذرانیم، نه بى‏صاحب است، نه‏ بى‏حساب و کتاب، و نه بى‏ناظر و مراقب! خداوند، صاحب‌خانه است، ما نیز، مسافرى که رو به «آخرت‏» نهاده‏ایم. شاید در قیامت، سخت‏ترین حالت، لحظه‏اى باشد که «نامه‌ی عمل‏» وپرونده‌ی کارى را به دست انسان بدهند و ببیند که سراسر سیاه، گناه، خطا، هوس، عصیان، خودکامگى، غفلت، ستم، تضییع حقوق دیگران، قصور درانجام تکلیف، دروغ و بهتان است. مگر مى‏توان به آخرت و محاسبه آن روز بزرگ و بهشت و دوزخ معتقد بود، و باز هم غافل و بى‏خیال، زندگى را «بازیچه‏» پنداشت و با «سرنوشت‏ ابدى‏» خود بازى کرد؟! این ترس و وحشت، براى گرفتارانى است که پایشان در «باتلاق ‏فساد» فرومانده و دامن جان و روح‌شان به گل و لاى معصیت آلوده است. وگرنه... «آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است؟» خوشا آنان که آخرت‌شان بهتر از دنیایشان است، و... باطنشان بهتر از ظاهرشان و عملشان بهتر از حرفشان!   (پایان)   پ.‏ن: 4) تجهزوا رحمکم الله فقد نودى فیکم بالرحیل... (نهج‏البلاغه، فیض الاسلام،خطبه 195). 5) بحارالانوار، ج 68 ، ص 263. 6) همان، ص 267. 7) فرموده امام على‏علیه السلام چنین است: «انما الدنیا منتهى بصر الاعمى، لایبصر مماوراءها شیئا و البصیر ینفذها بصره و یعلم ان الدار وراءها...» (نهج‏البلاغه،صبحى صالح، خطبه 133).