کیمیا

    دریاى دل، زورق زیاد آشفتگى «درون‏»، «بیرون‏» را هم آشفته مى‏سازد. «قرار درونى‏» هم، آرامش بیرونى پدید مى‏آورد و سکون و اطمینان دل، به هیئت ظاهرى هم سنگینى و وقار مى‏بخشد. اگر «دریا» باشى، با افتادن هر «سنگ حادثه‏»اى، موج بر نمى‏دارى و متلاطم نمى‏شوى. لنگر باور و یقین، یکى از عوامل آرامش بخش و قرار آفرین است. راه زندگى را با چه طى مى‏کنى؟ اگر روى دو پاى «بیم‏» و «امید» راه مى‏سپارى، امیدى هست که با«حفظ تعادل‏»، راه را به سلامت‏ به مقصد برسانى و آنجا «قرار» بگیرى و «استقرار» بیابى. «خشیت‏» چیست و «خشوع‏» کدام است؟ یکى از همسران حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله مى‏گوید: پیامبر با ما مشغول گفتگو مى‏شد. همین که هنگام نماز مى‏رسید، چنان‏به خدا مشغول مى‏شد که گویى ما را نمى‏شناسد!(5) آرى... «رنگ رخساره خبر مى‏دهد از سر ضمیر». کشتى دل وقتى در ساحل «ایمان‏» لنگر انداخته باشد، دیگر هیچ ‏طوفانى آن را این سو و آن سو نمى‏برد و به تلاطم نمى‏کشاند. باید کوشید که «دریا دل‏» شد و در دریاى دل، «بادبان دعا» برافراشت، بر «زورق یاد» نشست و براى مصونیت از هجوم موج‌ها و تلاطم این دریا از «لنگر یقین‏» بهره گرفت. کسى که از داروى آرام‌بخش «یاد خدا» بهره نگیرد، چگونه مى‏تواند از«خشوع‏» و «خضوع‏» و «حضور»، بهره‏مند گردد؟! هیهات!... که این گهرها را ارزان نمى‏دهند. براى غواصى در اقیانوس معرفت، باید شناگرى ماهر بود، بى‏هراس‏ نهنگ و موج دریا، تا به آن گوهر رسید و جرعه‏اى از آن «شراب طهور» نوشید. این گنج، به رنجش مى‏ارزد. اگر سر انگشت لطف خدا، تار جان ما را بنوازد، دلمان آهنگ ابدیت و نواى جاودانگى خواهد داشت. اما امان از روزى که میدان تاخت و تاز شیطان و ملعبه‌ی دست هوس گردد. آنگاه، با موسیقى هوس، بزم ابلیس راگرم مى‏کند و شراب غفلت در جام گناه مى‏ریزد. قلمرو قلب، هم مى‏تواند «مهبط نور» باشد، هم «جولانگاه‏ شیطان‏».تعیین آن نیز با خود انسان است. کسى که دل را در اختیار صالحات بگذارد و چراغ شوق به خیر و عشق‏ به پاکی‌ها و خوبی‌ها را در «خانه‌ی دل‏» برافروزد، «حسنات‏» و «صالحات‏»، جریان زلال و نابى مى‏شود که از درون جوشیده، به بیرون، به اندام، به ‏چشم و دست و زبان جارى مى‏شود. وقتى دل پاک و خدایى بر دست و دیده تاثیر گذاشت، حرکات انسان ‏همه معنوى و الهى و به رنگ رضاى خدا مى‏شود. این، ثمره‌ی تزکیه‌ی اخلاق و تصفیه‌ی درون است که از برکات شب‏بیدارى‏ها و سحرخیزى‏ها و تهجدهاست. نجواى شبانه و نیایش‌هاى سحرگاهان، فرصت ‏شستشوى روح و جان ‏است. مبادا خواب غفلت، «دیده‌ی دل‏» را فراگیرد و «چشم درون‏» از تماشاى ‏زیبایی‌هاى معنوى هستى در لحظه‏هاى سراسر نور و حضور، کور باشد! در «کویر آباد هستى‏»، همت و اراده‌ی جوان آگاه است که مى‏تواند جهانى‏ خرم از ایمان و صفا پدید آورد. انسان، باغبان این مزرعه‌ی پرطراوت حیات ‏است. چرا غفلت از خودسازى؟ کسى که دنیاى تودرتو و شگفت «دل‏» را سیر نکند و «نفس‏» هزارچهره و هزاردام را نشناسد، با هر نقابى که به چهره‌ی نفس ببیند، فریب تازه‏اى مى‏خورد و دل او به دام نفس مى‏افتد. این نیز مرحله‏اى از «خودشناسى‏» است. آنان که خود را بهتر بشناسند، راحت‏تر از «خود» مى‏رهند و به «خدا» مى‏رسند و از سرچشمه‌ی کمال انسانى و معرفت ناب، مى‏چشند و سیراب ‏مى‏شوند. این است معناى «معرفة النفس انفع المعارف‏»(6) سودمندترین شناخت‏ها، شناخت «خود» است. و اگر «امروز» نشناسیم، «فردا» بسیار دیر است!   تا زمزم یقین اگر رونده‌ی یک راه و پیرو یک مکتبى، اگر معتقد به یک مرام و آیین و مبلغ یک ایده و ارزشى، حتمى‏ترین وضرورى‌ترین سرمایه‌ی تو براى ادامه‌ی راه و برنامه، «یقین‏» است، یقین به ‏درستى راهى که مى‏روى و اصالت‏ باورى که به آن دل بسته‏اى. اگر «گوهر یقین‏» داشته باشى، پرشتاب‏تر حرکت مى‏کنى و مصمم‏ترگام برمى‏دارى و حرف این و آن و بروز این مشکل و آن مانع، تو را در پیمودن راه، سست و متزلزل نمى‏کند. درخت تناور دین باورى، از ریشه‌ی یقین تغذیه مى‏شود و سیراب ‏مى‏گردد. کسى که گوهر باورهاى تو را برباید، تو را از رفتن هم بازمى‏دارد. کافى است که خوره‌ی «شک‏» به عقایدت بیفتد، و شبهه‏اى در باورهاى ‏دینى‏ات پیدا شود، بناى افراشته زندگى و جهت‌گیرى تو نیز در هم ‏فرو مى‏ریزد. بى‏جهت نیست که دشمن، به فکر «شبهه‌آفرینى‏» و ایجاد شک وتردید در باورها و «مساله‏دار» ساختن جوانان بر مى‏آید! «یقین‏»، درخت طیب و طاهرى است که از آن، میوه‌ی شیرین «عمل‏صالح‏» مى‏روید. همین عقیده به «مبدا و معاد» را حساب کن، تا چه اندازه در درون جان ‏و عمق باورهایت ریشه دارد و تا چه حد یک سرى «معلومات ذهنى‏» و «تکرار زبانى‏» است؟ اینجاست که «یقینى‏» بودن عقیده، آشکار مى‏شود. راستى... باید به «کیفیت‏» عمل اندیشید، یا به «کمیت‏»؟ امام صادق ‏علیه‌السلام فرموده است: «عمل اندک و پیوسته، همراه با یقین، از عمل زیاد، اما بدون یقین نزد خداوند، برتر است‏».(7) کسى که جانش از حرارت یقین گرم نشود، گرفتار سردى یاس و تردید مى‏شود. موریانه‌ی اعمال یعنى همین! «باور» را باید پاس داشت. ولى چگونه؟... با «عمل‏». وقتى «سرمایه‏»اى به کار و تولید زده نشود، نه تنها بازدهى ندارد، بلکه‏ براى صاحب مال، «زیان‏» هم محسوب مى‏شود. ایمان و یقین و باور، سرمایه‌ی عمل است. اگر طبق باورهایت عمل و اقدام نکنى، آنچه هم دارى سست مى‏شود و ریشه‏اش مى‏پوسد. چرا «اضطراب‏» و «شک‏» را با «عمل‏» درمان نمى‏کنى؟ شهید مطهرى فرموده است: «شک، گذرگاه خوبى است ولى توقفگاه خوبى نیست‏». آرى... باید از «پل شک‏» به سرعت ‏خود را به «ساحل یقین‏» برسانى. از آموزش امام على ‏علیه‌السلام استفاده کنیم تا یقین ما به شک مبدل نگردد. چاره‏اش، «عمل در هنگام یقین‏» است. آن حضرت مى‏فرماید: «علم خود را جهل و یقین خود را شک قرار ندهید، وقتى دانستید، عمل‏کنید و هنگام یقین اقدام نمایید».(8) چرا باید بى‌آنکه عطش روح‌مان را در «زمزم یقین‏» سیراب کنیم، سراغ «سراب شک‏» برویم؟ بى‏جهت نیست که گاهى نه شورى در سر است، نه امیدى در دل، نه‏توانى براى رفتن، نه اراده‏اى براى تصمیم! لابد پاى باورمان لنگ شده‏است!... خواجه عبدالله انصارى گفته است: «یکى چهل سال علم آموزد، چراغى نیفروزد. و دیگرى حرفى نخوانده، دل خلقى بسوزاند! یکى سیراب اما در غرقاب و دیگرى محتاج به نیم‏قطره آب...». اگر در برخى روایات آمده است که «یقین، کمترین چیزى است که ‏میان بندگان تقسیم شده است‏» (9)، ناظر به آفت‌هایى است که سر راه باورمان‏ وجود دارد. اگر باورهایت «ویروس شک‏» بگیرد، چگونه ویروس‌زدایى مى‏کنى؟ با «اهل یقین‏»، بیشتر دمخور و مانوس باش!... آنچه از تو سر مى‏زند، ریشه در باورها و یقین‏هاى تو دارد. آنچه شاکله‌ی وجودى تو را تشکیل مى‏دهد، «اخلاق‏» توست. اخلاق، پیش از آنکه یک رفتار خارجى باشد، یک «ساخت درونى‏» و«بافت قلبى‏» است. مى‏گویى نه؟ یکایک رفتارها و برخوردهایت را زیر ذره‏بین «محاسبه‏» بگذار و آن‌ها را تجزیه و تحلیل کن. به چه نتیجه‏اى مى‏رسى؟ نمودهاى بیرونى رفتار، «ریشه‌ی باطنى‏» دارد و اعمال و حرکات و سکنات تو، از آن مى‏روید، هم‌چنان‌که ساقه و شاخه و برگ و بار، از «ریشه‏» تغذیه مى‏شود، ریشه‏اى که زیر خاک است و پنهان از چشم. چگونه مى‏توان شاهد بود که «حسنات‏» و «صالحات‏»، همچون یک‏ جریان زلال، از چشمه‌ی درون بجوشد و بر اندام ظاهرى و اعمال بیرونى‏جریان یابد؟ مى‏گویند: چشمه باید از خود، آب داشته باشد، و گرنه با آب ریختن، چشمه درست نمى‏شود. حرف درستى است، وقتى قلبا به کارى عقیده دارى و پاى‏بند یک ایده ‏و مرام هستى، نیازى نیست که کارى را بر خود، تحمیل کنى، به خصوص‏کارهاى نیک را. چرا که رفتار نیکو و خصال شایسته‏ات، میوه‌ی همان «نهال درون‏» است. در غیر این صورت، آنچه مى‏کنى، جزء خلق و خوى خودت نیست، بلکه ‏چیزى تصنعى و بدلى است، مثل شاخه‌ی سبزى که به درخت ‏خشک، وصل‏کنند، مثل میوه‏اى که به یک درخت‏ بى‏ثمر بیاویزند. با این ظاهرسازى و تظاهر، که را مى‏توان فریفت، و... تا کى؟ وقتى طوفان شهوت‏ها بوزد، وقتى سیلاب حادثه‏ها جارى شود، وقتى تندباد جاذبه‏هاى دروغین و جلوه‏هاى پوچ از راه برسد، چیست وکیست که بتواند در برابرش بایستد؟ جز چیزى و کسى که ریشه‌دار و استوار باشد؟ کسى که «فضایل اخلاقى‏» را در خویش به صورت «ملکه‌ی راسخه‏» در آورده باشد، توان ایستادن دارد. و گرنه... بیم آن مى‏رود که آنچه هم هست، دست‌خوش امواج و طوفان‌ها گردد و غارت‌گران از تو «هیچ‏» بر جاى نگذارند! چه جاى غرور و خوش خیالى؟! مگر این همه تاراج‌شده‌ی یغمازده را نمى‏بینى؟ آیا مطمئنى آنچه «امروز» دارى، «فردا» هم در اختیار توست؟ ببینیم و... تعریف کنیم!   پ.ن: 5) سنن النبى، علامه طباطبایى، ص‏251. 6) غرر الحکم، ج‏6، ص‏148 (چاپ دانشگاه). 7) ان العمل الدائم القلیل على الیقین افضل عندالله من العمل الکثیر على غیریقین (میزان الحکمه، ج 10، ص 776). 8) نهج البلاغه، حکمت 266. 9) لم یقسم بین الناس اقل من الیقین (اصول کافى، ج 2، ص 52).