مجمع البیان: طبقات مفسرین (۲)
نویسندگان تفسیر تا قرن ۱۴ هجرى
اولین کتاب تفسیر
اولین کسى که کتاب در تفسیر نوشت در زمان تابعین سعید بن جبیر متوفى سال ۴۶ هجرى است که قتاده او را داناترین تابعین در تفسیر می‌داند و سیوطى آن را در کتاب «اتقان» نقل می‌کند.
قرن دوم
ابو محمّد اسماعیل بن عبد الرحمن کوفى قرشى متوفى سال ۱۲۷ هجرى دومین کسى است که تفسیر نوشت و سیوطى آن را بهترین تفسیر معرفى می‌کند.
سپس محمّد بن سائب کلبى متوفى سال ۱۴۶ تفسیرى بزرگ و جامع نوشت.
ابن ندیم می‌گوید: ابوحمزه‌ی ثمالى که از یاران امام سجاد علیه‌السلام است داراى کتابى در تفسیر بوده است و نیز ابوبصیر که از یاران امام صادق علیه‌السلام است کتابى بزرگ و عالى در تفسیر نوشت و جابر بن یزید جعفى متوفى سال ۱۲۷ است و شعبة بن حجاج و سفیان بن عیینه و مجاهد کسانی‌اند که در تفسیر کتاب نوشتند؛ در همین قرن میان تابعین این عده شهرت به سزایى در تفسیر یافتند.
عبد الملک بن جریح، زید بن اسلم، مقاتل ازدى، وکیع بن جراح، ابو عبد اللّٰه محمّد بن عمر واقدى متوفى سال ۲۰۷ صاحب کتاب «الرغیب فی علوم القرآن»
قرن سوم
محمّد بن جریر طبرى صاحب تفسیر معروف که کتابش چون دریایى است و همه‌ی مفسرین بعدى از آن استفاده کرده‌اند.
ابن شهر آشوب در کتاب «معالم العلماء» می‌گوید: محمّد بن خالد برقى به استناد آن‌چه امام حسن عسکرى علیه‌السلام می‌فرمود کتابى در تفسیر داشت.
این عده نیز از مفسرین در همین قرن بودند:
على بن ابراهیم قمى و محدث معروف محمّد بن یزید و ابوسعید بن راهویه.
قرن چهارم
نیشابورى و ابوالحسن اشعرى یکى از پیشوایان اهل سنت و على بن عیسى نحوى معروف و ابوهلال عسکرى و عبداللّٰه بن محمّد کوفى و ابن حیان و ابن فورک.
قرن پنجم
شیخ الطائفه ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى صاحب کتاب «البیان الجامع لِکُلِّ عُلُوم القرآن» و سید رضى صاحب کتاب: «حقائق التنزیل و دقائق التأویل» و امام الحرمین ابوالعالى الجوینى و عبدالملک ثعالبى.
قرن ششم
زمخشرى صاحب کتاب «الکشاف»که در نوع خود بى‌نظیر است و طبرسى صاحب کتاب «مجمع البیان» که شهرت فراوانى دارد و ابوالبقاء عکبرى و ابومحمّد بغوى و ابن الدهان.
قرن هفتم
بیضاوى نویسنده‌ی کتاب «انوار التنزیل» که دانشمندان بر آن تعلیقه و شرح نوشته و محى الدین عربى صاحب کتاب فتوحات و ابن عقیل نحوى و محمّد بن سلیمان بلخى.
قرن هشتم
شیخ بدر الدین زرکشى فقیه شافعى و ابن کثیر اسماعیل بن عمر قرشى و ابوحیان اندلسى صاحب «کتاب البحر و النحر» در تفسیر و محمّد بن عرفه مالکى و ابن نقاش.
قرن نهم
بقاعى صاحب «نظم الدرر فی تناسب الآى و السور» و مولى جامى و برهان الدین بن جماعه و علاء الدین القراءانى صاحب بحر العلوم در تفسیر، و سیوطى صاحب کتاب «الاتقان فی علوم القرآن».
قرن دهم
على بن یونس نباطى صاحب کتاب مختصر مجمع البیان و ابن کمال پاشا و ابوالسعود عمادى صاحب کتاب تفسیر: «ارشاد العقل السلیم الى مزایا الکتاب الکریم» که شهرت فراوانى یافت و زکریا بن محمّد انصارى.
قرن یازدهم
شیخ على قارى و شیخ حسن بورینى و شیخ بهاء الدین عاملى کرکى صاحب تفسیر: «عین الحیاة» و شیخ خیر الدین رملى و شهاب خفاچى.
قرن دوازدهم
عبد الغنى نابلسى صاحب کتاب: «التحریر الحاوى فی شرح تفسیر البیضاوى» و سیدهاشم بحرانى صاحب «البرهان فی تفسیر القرآن».
قرن سیزدهم
آلوسى صاحب کتاب تفسیر مشهور «روح المعانى» و سیدمحمود حمزاوى مفتى دمشق صاحب کتاب «درّ الاسرار» تفسیرى که آن را با حروف بدون نقطه نوشته است و احتیاج زیاد به شرح و توضیح دارد.
قرن چهاردهم
محقق و علامه‌ی معروف محمّد عبده مفتى مصر که دانشجویان دانشگاه الازهر قاهره از درس او که داراى سبکى دل‌پذیر و حاکى از اطلاع وسیع و جامعیت او بود بهره‌مند می‌شدند و محمّدرشید رضا از شاگردان نامى عبده است که مطالب استاد را به اضافه‌ی تحقیقات خود در مجلّه‌ی المنار مصر منتشر میکرد.
این‌ها فقط نمونه‌هایى بود از کتاب‌هاى تفسیر و اسامى نویسندگان آن که در پایان این بحث و به عنوان تکمیل آن گفته شد و الاّ نام بردن از همه‌ی مفسرین قرآن در هر زمان و به هر زبان و در هر شهر و مکان از عهده‌ی شمارش و استقصاء خارج است. خداوند کسانى را که در بالا بردن کلام خدا و زنده‌کردن زبان عربى که حیات و زنده‌ماندنش جز از راه زنده‌ماندن کلام خدا نیست کار و کوشش کردند پاداش دهد.
* منبع: تفسیر مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، جلد ۱، صفحات ۱۲ تا ۱۴
